Ara que serie dilhèu urgent d’auer un gròs trabalh lexicografic que contribuisse a fixar er occitan dera Val d’Aran sus eth plan deth vocabulari Er organisme de regulacion de tota era lengua non pòt pas deishar de costat er aranés ne abandonar era Val d’Aran ath sòn sòrt coma se non s’i parlèsse pas occitan Jo que sò completaments persuadit qu’er estandard ei indispensable Non ei bric dificil de trobar ispanismes o catalanismes en quin tèxte aranés que sigue I a ua desconnexion evidenta de tot çò que se passe der aute costat dera frontèra Era situacion der occitan qu’ei milhor ena Val d’Aran que non pas ena Occitània Grana. Aquerò qu’ei indenegable. Mès, compde tengut deth gra d’arreconeishença dera lengua deth costat sud dera frontèra, que mos podem demanar: ei proporcionauments milhor? Era legalitat espanhòla ei ua limitacion entar occitan Que i a leis que non son pas encara estades aplicades ne desvolopades, e iniciatives que poirien èster preses que non en son pas estades Maugrat qu’es doanes non i son mès, era fòrça dera frontèra politica qu’ei mès importanta des nòsti dies que non pas hè trenta o quaranta ans

Aitor Carrera es una de las autoritats màgers de la lingüistica occitana, especializat mai que mai en los parlars gascons pirenencs orientals. Es professor a l’Universitat de Lhèida de lenga e lingüistica occitanas. Es autor de la Gramatica Aranesa, entre d’autres obratges sus l’occitan d’Aran e sus la lenga d’òc en general.
 
 
Qual es l’estatut actual de la nòrma de l’occitan e de l’autoritat lingüistica dins la Val d’Aran?
 
En 1983 que sigueren aprovades oficiauments ues Nòrmes ortogràfiques der aranés, qu’en 1999 n’aguérem un tèxte definitiu (totun, vengut Normes) que prepausèc petites modificacions sus es practiques precedentes, de manèra explicita o implicita. Dempús dera aprobacion des Nòrmes, maugrat que i a agut trabalhs de tota sòrta que son estats publicats pendent trenta ans (mès que mès entà ajudar ar aprendissatge dera lengua), non se pòt pas díder qu’er aranés siguesse codificat as nivèus morfosintaxic e lexicau. Entà sajar de contribuir ad aqueth objectiu, en 2007, vint-e-cinc ans dempús des Nòrmes (en 1983 qu’auia sèt ans!), que gesquí era Gramatica aranesa. Donc, ath mèn parer, ara que serie dilhèu urgent d’auer un gròs trabalh lexicografic que contribuisse a fixar er occitan dera Val d’Aran sus eth plan deth vocabulari. Que hè quauqui ans que prepausè ua prumèra fixacion deth lexic basic e mès freqüent der aranés en libe L’occità. Gramàtica i diccionari bàsics (occità referencial i aranès). Mès aquerò non siguec sonque un prumèr pas insufisent.
 
En çò que concernís era autoritat lingüistica, es disposicions legaus catalanes qu’establissen qu’ar Institut d’Estudis Aranesi (IEA) li cau auer un “caractèr academic” e qu’ua seccion aranesa cau que sigue en carga dera codificacion der aranés (çò qu’ei estat polemic ena mesura que mos podem demanar s’ara Val d’Aran, tota soleta, li cau auer un organisme de regulacion especific; en tot cas, era lei que ditz tanben qu’er IEA cau que collabòre damb es organismes der aute costat dera frontèra qu’aspiren a jogar un ròtle semblable; léger mès que mès Congrès Permanent). Mès era etiqueta acadèmia, per se, non assegure bric ua bona codificacion lingüistica se non s’i aplique pas uns principis metodologics e scientifics solides o —coma è dit per dus còps en Parlament de Catalonha— se non s’i garentís cap era preséncia majoritària de lingüistes (non cau pas desbrembar qu’era lei ditz qu’es membres numeraris les calerie causir entre “persones de reconegut prestigi lingüistic e scientific”). Qué que sigue, er organisme de regulacion de tota era lengua non pòt pas deishar de costat er aranés ne abandonar era Val d’Aran ath sòn sòrt coma se non s’i parlèsse pas occitan.
 
 
L’occitan a de besonh d’una lenga estandard? Qual deu èsser lo modèl per Aran?
 
Ena arresponsa ad aquera qüestion que n’i a tanben de qué escríuer un libe. Jo que sò completaments persuadit qu’er estandard ei indispensable. Aqueth estandard (o occitan referenciau, o occitan ample) qu’ei de besonh entà qu’er occitan posque concurrenciar eth francés, er espanhòl o er italian (e en ua mendre mesura, ena Val d’Aran, eth catalan) enes domenis que i son exclusius o claraments egemonics. De hèt, que s’agís d’auer ua modalitat supradialectau complementària des varietats locaus eiretades, que posque èster tenguda en determinades situacions e utila entà determinades foncions. Que i a lingüistes reputats qu’an parlat d’estandards regionaus o de varietats regionaus normades (Lafont, Sauzet... o Sumien, qu’a dessenhat damb precision tot aquerò en ua tèsi excellenta). Jo que partegi e que sostengui aqueth punt de vista qu’en cada gròs espaci dialectau era lengua estandard pòt sauvar es caracteristiques de cada dialècte. Donc, cada dialècte que pòt auer eth sòn estandard a condicion que toti se tròben e que, amassa, posquen arribar a bastir un tot coerent e convergent. Ua lengua cau qu’age mès d’un registre de lengua, mès d’un nivèu de lengua. E se renoncièssem ad aquerò, que renonciaríem ara normalitat dera lengua (çò qu’ei un objectiu lonhdan, mès que non lo cau pas enterrar). En aqueth contèxte, er aranés tot solet (o eth comengés o eth coseranés, qué) non pòt pas èster era basa d’un estandard, mès cau que participe dera estandardizacion d’un gascon generau que serà tanben forçadaments polimorfic. Compde tengut qu’er occitan locau aranés ei cultivat en Aran e en contunharà d’èster, qu’ei clar que lo cau codificar en tot sarrar-lo deth rèsta dera lengua e des estandards tant coma possible: causides coïncidentes, refús des iberismes, ierarquizacion des formes e des estructures que tengue compde de çò que se passe delà de Pònt d’Arrei, etc. Non cau pas desbrembar que, d’un punt de vista dialectologic, er aranés manque d’unitat. Se deisham de costat es interferéncies, que i a vilatges aranesi que partegen mès caracteristiques lingüistiques damb es vilatges vesins der estat francés que non pas damb d’auti endrets dera Val d’Aran. Mès i puges Garona ensús, mès elements comuns damb Coserans. Mès i baishes, mès caracteristiques que contunhen en Comenge. Soent, es diferéncies dialectaus araneses que son era version meridionau des diferéncies entre Comenge e Coserans, e donc un simptòma dera posicion periferica dera Val d’Aran en domeni gascon.
 
 
A prepaus de la Gramatica Aranesa. Quala seriá estada la proposicion ideala de paradigmas e quina es estada la proposicion finala? Te sès trobat limitat per de rasons politicas, socialas, lingüisticas…?
 
Era Gramatica aranesa qu’ei un trabalh volontàriaments disciplinat. Deth prumèr moment, que siguec concebuda coma ua gramatica que poguesse èster aplicada e acceptada pes occitanofòns dera Val d’Aran (o tenguda pes professionaus dera lengua o enes escòles, per exemple), que supausèsse ath madeish temps un saut qualitatiu en prètzhèt dera codificacion, que s’i apliquèsse era nòrma generau occitana e que s’i respectèsse era grafia oficiau dempús de 1983. Eth nombre d’exemplars venuts en pòc de temps e era extraordinària difusion qu’era Gramatica a agut, que mòstren qu’ath nivèu dera acceptacion sociau tanben se capitèc fòrt (maugrat es fenomèns de dissipacion gratuita fàcia a tota nòrma o a tota proposicion de nòrma que son pròpris a tota situacion de minorizacion, e qu’existissen tanben ena Occitània Grana). Aguessa volgut publicar un ensai personau destacat dera realitat sociau, qu’auria publicat un obratge pro diferent. Que seria estat fòrça mès gosard, per exemple ath nivèu des concessions grafiques ara fonetica locau des Nòrmes (hemnas per hemnes, aver per auer, esquiròu per esquirò, cosina per codina, eths per es, paur per pòur, hèit per hèt, etc.), mès tanben a prepaus de bères ierarquizacions morfologiques o proposicions sintaxiques. Entà auer ua idèa de çò que se poirie auer trobat ena Gramatica sus eth plan grafic, que vos recomani era lectura d’un article mèn paregut en numèro 8 dera revista Lingüistica Occitana. Fin finau, non s’agie pas de méter er arai deuant des bueus, ne de publicar un libe que tradusisse eventuaments es percepcions individuaus der autor sus er aranés (ne tanpòc que prepausèsse un aranés mès o mens idealizat, impracticable o inacceptable pes locutors en moment a on n’èm) mès de sajar de codificar-lo sus eth plan morfosintaxic, entà qu’er occitan dera Val d’Aran aguesse ua gramatica de basa semblabla ara catalana de Fabra de 1918 o ara lengadociana d’Alibèrt (maugrat que non me voi pas comparar ad aqueres figures dera lingüistica, jamès dera vida!) que l’arreïntegrèsse tant coma possible en ensemble gascon deth punt de vista dera prescripcion. En quauqua manèra, que se pòt díder encara qu’era Gramatica ei eth resultat dera fatiga. Que n’auia pro d’aquera istòria de “encara non auem ua gramatica”. Que l’entenia dempús dera edat de catorze ans, qu’ei eth moment que me sò començat a interessar per occitan. Tanlèu acabada era tèsi, que m’i metí a hons. E que’n sò fòrça satisfèt.
 
 
Quala es, a ton vejaire, la situacion sociolingüistica en Aran a prepaus del modèl de lenga, d’usatge social e d’identitat nacionala?
 
Aquera qüestion que merite encara ua arresponsa plan arrasonada. Enes darrèrs trenta ans que i a agut un pilèr de formes e d’estructures que se son difonudes en tèxtes e publicacions en occitan que, ath mèn parer, pòden auer conseqüéncies involutives. D’un costat, es barbarismes (tanplan es mès flagrants) non son pas estats espurgats e, alavetz, non ei bric dificil de trobar ispanismes o catalanismes en quin tèxte aranés que sigue. D’un aute costat, era genuïnitat aranesa qu’ei interpretada de còps coma ua simpla aranizacion formau superficiau des formes catalanes o castelhanes equivalentes. En tresau lòc, encara que semble contradictòri damb çò que vengui de díder, es tèxtes modèrnes que son pleï d’ipercorreccions e d’episòdis de distanciacions maximaus inadmissibles: mots o usatges de quauqui mots que son estats creats recentaments e que non an cap d’arrepòrt damb es der occitan generau ne tanpòc damb es der aranés tradicionau, que pòden arribar a arremplaçar es solucions de tota era vida peth mejan de deformacions dera significacion o dera fisionomia. Encara, en quatau lòc, qu’è era impression que soent era diuersitat dialectau der aranés non ei pas estada gerida coma cau, de manèra que, còps que i a, es solucions mès aberrantes o isolades (que non son pas necessàriaments es periferiques d’un punt de vista estretaments aranés) son estades promoigudes ath rang de tipiques sense auer tengut compde deth rèsta der occitan o deth madeish aranés (conscientaments o mèslèu inconscientaments, mès aquerò qu’ei tota ua auta istòria). Tot aquerò qu’a agut conseqüéncies importantes sus era qualitat lingüistica orau, mès que mès sus era lengua des joeni. Qu’ei encara ua pròva que i a ua desconnexion evidenta de tot çò que se passe der aute costat dera frontèra. Un occitanofòn dera Val d’Aran que pòt víuer tota era vida sense auer entenut cap d’auta modalitat occitana que non sigue eth madeish aranés o, tot ath mès, eth gascon de bères cançons de Nadau, que cau saber per còr entath concèrt annuau de junhsèga. En 2014 que se ven de hestejar oficiauments eth centenari dera mòrt de Mistral, mès be mos calerie demanar s’es escolans aranesi son capables de léger Mistral. E qui ditz Mistral, que ditz Lafont, Bodon, Palay, Bladèr o tanplan Bernat Sarrieu, qu’escriuie en luishonés.
 
En çò que concernís er usatge sociau, es darrèrs decennis (e mès que mès es vint-e-cinc ans d’oficialitat dera lengua) qu’an agut quauqui aspèctes positius. Era coneishença der occitan qu’ei aumentada ath nivèu dera lectura e dera escritura. Er occitan que s’ei fortificat ena administracion locau (mès que mès, en Conselh Generau) o ena escòla (qu’ei estada eth motor principau d’aquera aumentacion des competéncies practiques). A mès, era oficialitat en Catalonha qu’aurie de poder garentir era arreconeishença d’uns drets individuaus des occitanofòns en tot eth Principat. Totun, es aspèctes negatius que son tanben importants: er usatge dera lengua que s’ei amendrit fòrça (sustot en percentatge, mès tanben en chifres absoludes), ath punt qu’era darrèra enquèsta oficiau dera Generalitat senhale que non i a qu’un 18% des abitants dera Val d’Aran que se servissen quotidianaments der occitan. Fàcia ad aquerò, que i a agut era tentacion de passar tota era responsabilitat ara immigracion. Ja ei vertat qu’ena Val d’Aran i a agut un gròs cambiament demografic, mès que n’ei tanben que, se s’aguesse implementat ues politiques lingüistiques coratjoses (o fixat ues prioritats clares), dilhèu non en seríem cap ath punt a on n’èm. Enes mèdias, per exemple, qu’an un gròs impacte sus es usatges lingüistics, era preséncia der occitan qu’ei tostemp testimoniau, residuau. Alavetz: era situacion der occitan qu’ei milhor ena Val d’Aran que non pas ena Occitània Grana. Aquerò qu’ei indenegable. Mès, compde tengut deth gra d’arreconeishença dera lengua deth costat sud dera frontèra, que mos podem demanar: ei proporcionauments milhor?
 
 
Qualas accions, creses, deurián menar los govèrns d’Aran o Catalonha per melhorar la situacion? Quals ponches de las leis aprovadas s’aplican pas? Quals deurián èsser lo ròtle e l’estatut de la lenga en Aran?
 
Qu’ei evident qu’era legalitat espanhòla ei ua limitacion entar occitan. En lòc d’auer un sistèma d’oficialitat territoriau (coma en Soïssa o en Belgica, per exemple), qu’auem un sistèma de soscooficialitat a on er espanhòl ei oficiau de pertot, e es autes lengües en son sonque, ath maximum, en sòn territòri (totun, eth catalan, que non n’ei pas ena Franja de Ponent o en Carxe, qu’ei oficiau en Aran). Non voi pas díder qu’er occitan age d’èster ideauments oficiau en tot er estat (aquerò qu’ei impossible e, ath delà, que me demani se servirie tà gran causa: es lengües diferentes deth castelhan cau que siguen tengudes en sòn territòri e non pas en aeropòrt de Madrid). Que voi díder qu’er occitan contunharà d’èster facultatiu (un dret e pas un déuer, contràriaments ar espanhòl) deth temps que i a miei milèr de leis que garentissen era supremacia deth castelhan (que i a disposicions legaus que hèn qu’er espanhòl sigue obligatòri tanplan en etiquetatge des muscles susgelats o ena documentacion der espèrma des bueus! E non badini bric!). De hèt, er article dera Lei der occitan qu’establie qu’er occitan serie preferent enes organismes publics aranesi, per exemple, qu’ei un des que hec objècte d’un recors en Tribunal Constitucional espanhòl. Donc, aqueth quadre legau qu’ei ua barrèra ena mesura que hè dificil qu’er occitan sigue necessari entà víuer ena Val d’Aran. E deth temps que non sigue necessari, eth sòn futur non serà cap garentit. Totun, non mos podem cap enganar. Que i a un problèma dilhèu pijor: que i a leis que non son pas encara estades aplicades ne desvolopades, e iniciatives que poirien èster preses que non en son pas estades. Donc, era fauta non ei pas tostemp deth vesin. Ena madeisha Lei der occitan de 2008 que se parle de difóner ena Val d’Aran emissions en occitan de d’auti territòris; de quòtes de musica en occitan ena ràdio; o deth hèt qu’eth Conselh Generau pòt promòir era premsa en occitan, a era competéncia sus era senhaletica en occitan des carretères araneses (a on se pòt tostemp léger Toulouse a cada còp qu’entres en Vielha), pòt possar accions entà qu’es panèus des comèrcis siguen en aranés (ara que i é soent puraments folcloric o antropologic), signar convencions entà favorizar era utilizacion dera lengua enes entrepreses, promòir activitats culturaus en occitan o establir arrepòrts damb es regions occitanes vesies (vejatz, per exemple, es articles 11, 19, 20, 21, 23, 24, 26...). Qué n’auem, de tot aquerò, ara ora d’ara? Abans dera Lei der occitan, arren non empedie tanpòc de hèr causes atau. Donc, vist qu’era politica lingüistica aranesa s’ei mostrada mèslèu ineficaça, que calerie fixar uns objectius clars. Maugrat que jo non sò pas un especialista ena promocion lingüistica ne tanpòc è cap de formula magica, que creigui que calerie dilhèu començar de trabalhar pes causes que pòden èster mès utiles entà hèr a víuer era lengua. En aqueth prètzhèt, que me pensi qu’era collaboracion damb eth mejan occitanista des païsi vesins serie absoludaments de besonh: un diari, ua television, ua publicacion o qué que sigue, qu’an de besonh un mercat mès gran des 2000 persones qu’utilizen cada dia era lengua deth costat sud dera frontèra. Se vò sauvar er aranés, era Val d’Aran non pòt pas demorar isolada ne tanpòc hèr sonque ath sòn cap.
 
 
Quala actitud lingüistica los araneses (occitanofòns o pas) deurián aver, a respècte de la lenga e de son usatge social?
 
Qu’ei as aranesi que les ac cau díder e decidir. Eth déuer des scientifics qu’ei de descríuer era situacion e de prevenguer-les, se possible, des perilhs que miacen era sua lengua a partir de çò qu’auem pogut constatar ath nivèu sociau. Que son es aranesi, e mès que mès es sues institucions, que les cau decidir se vòlen inversar era situacion o se s’estimen mès de deishar traïnar es causes atau coma son.
 
 
Pòt èsser, Aran, l’esperança d’Occitània?
 
Toti qu’èm d’acòrd qu’era Val d’Aran ei massa petita entà cambiar era situacion de tot eth país. Era devisa qu’ei polida, mès qu’ei ua exageracion. Totun, que poirie arribar a èster un modèl en çò que concernís era gestion e era promocion dera lengua, e tanplan un eventuau petit motor d’arreoccitanizacion des zònes gascones immediates a condicion que se volguesse jogar aqueth ròtle e que se sabesse bastir aligances interessantes e treiguer-ne profit. Mès enes condicions actuaus, tot aquerò que semble fòrça dificil. Maugrat qu’es doanes non i son mès, era fòrça dera frontèra politica qu’ei mès importanta des nòsti dies que non pas hè trenta o quaranta ans. Totun, que sò segur qu’es causes pòden cambiar se i é era volontat necessària tà hèr-les a cambiar.