La segonda Lei d’Aran, que s’aprovèt lo 21 de genièr passat al Parlament de Catalonha, es intrada uèi en vigor, après que lo president de la Generalitat de Catalonha, Artur Mas, e lo sindic d’Aran, Carlos Barrera, signèsson lo document de confirmacion, e la quita lei, en occitan. Aquela ceremònia de “sancionament” se debanèt ièr de ser al Santuari de Mijaran dins una solemnitat e una simbolica màgers.
 
Artur Mas diguèt que l’istòria entre Aran e Catalonha se basa sus “la reconeissença e lo respècte”. Dins aquel sens, lo president catalan diguèt que lo pòble aranés “ganha d’autonomia” e soslinhèt que s’Espanha reconeguèsse a Catalonha los dreches que Catalonha reconeis a Aran, la relacion de convivéncia seriá plan mai aisida.
 
De son costat, Carlos Barrera remembrèt qu’“era lei d’Aran establís era realitat politica e territoriau d’Aran laguens de Catalonha, atau coma cèrtes relacions dirèctes entre Presidéncia dera Generalitat e Sindicatura. Tanben fixe es marcs des negociacions economiques e competenciaus enes comissions bilateraus entre es dus govèrns.” Dins aquel sens Barrera soslinhèt qu’“era lei arreconeish era identitat pròpria d’Aran en Catalonha e li autrege eth dret de decidir eth sòn futur”. “Un dret qu’er estat espanhòu non arreconeish ath pòble catalan”, çò apondèt. De fach, la lei quitament mençona qu’Aran es una “realitat nacionala occitana”.
 
Èran presents a l’acte totes los conselhièrs e èx-conselhièrs del Conselh General d’Aran, los èx-sindics Francés Boya e Pilar Busquets e un nombrós public que recebèt un exemplar de la lei en catalan e en occitan. Qualques individús presents demandèron al president catalan de lor signar l’exemplar.
 
 
La lei
 
Aquela lei definís Aran coma una “realitat nacionau occitana”, establís que son imne es la version locala de Se Canta, entitolada Montanhes Araneses, e que lo drapèl es la crotz occitana amb l’escut d’Aran. Definís que la lenga es l’occitan, nomenat aranés en Aran, e definís una politica lingüistica amb l’occitan coma lenga “d’usatge normal” de l’administracion publica e “lenga veïculara” dins l’educacion.
 
La lei tanben definís los organs del Conselh General d’Aran, lo foncionament, lo regim electoral, lo drech civil aranés, l’organizacion del territòri, las politicas d’egalitat, l’educacion, las infrastructuras, la seguretat, la santat, etc.
 
Se definís tanplan las relacions del Conselh General d’Aran amb lo govèrn e lo Parlament de Catalonha, e lo finançament per far possible tot aquel autogovèrn.
 
La lei garentís que la Val d’Aran serà pas inclusa dins cap de division territoriala pròpria de Catalonha. Aquel ponch èra estat un chepic màger per totes los politicians araneses, qu’avián vist aquel drech istoric en perilh quand Catalonha aviá definit sa division territoriala dins çò qu’apelava de vigariás.
 
Lo modèl de finançament e lo sistèma d’eleccion dels conselhièrs generals foguèron los subjèctes mai contestats. Mas fin finala la Lei s’aprovèt amb los vòtes favorables de totes los partits levat Ciutadans, que s’abstenguèt.
 
 
L’encastre istoric
 
Après la desfacha de Murèth en 1213, França s’apoderèt dels territòris occitans secutats per la Crosada contra los catars, e Catalonha virèt sos uèlhs vèrs la Mediterranèa. Mas los araneses decidiguèron de demorar del costat la Corona de Catalonha e Aragon, que reconeissiá l’organizacion administrativa aranesa per mejan de divèrses tractats e documents. Cal soslinhar lo document conegut coma la Querimònia, un privilègi que configurèt e donèt la legitimitat als dreches istorics d’Aran de 1313 a 1839. Se tracta d’una compilacion dels usatges e de las costumas dels araneses per lor donar una valor legala. Es un document que balha de privilègis e de dreches a las autoritats del petit país occitan. La Querimònia establissiá pels araneses la liura e franca possession de lors bòsques e montanhas, de l’aiga, de la pesca e de la caça, e tanben qualques exempcions d’impòstes en mai de la reconeissença del regim economic tradicional. Mas, sustot, la Querimònia restaquèt Aran a la corona reiala de Barcelona, en evitant aital lo risc que la Val tombèsse dins las disputas feudalas entre senhors. Lo resultat de tot aquò es l’istòria d’un país autogerit, liure de feudalisme, qu’encara uèi lo jorn la majoritat de son territòri es de titularitat publica.
 
Quand Catalonha perdèt sas institucions e sas libertats, après la desfacha de 1714, Aran conservèt sas institucions, e mai se foguèron contrarotladas per las autoritats espanhòlas. Mas en 1834, lo Reialme d’Espanha suspendèt lo Conselh General d’Aran e impausèt al país lo nòu regim administratiu general de l’estat espanhòl, en tot integrar de fòrça Aran dins la província de Lhèida.
 
Après 156 ans, en 1990, se restabliguèt lo Conselh General d’Aran. Lo govèrn autonòm de la Generalitat de Catalonha escotèt las revendicacions aranesas e restabliguèt l’institucion aranesa que, dempuèi aquel moment, gerís sas politicas en educacion, santat, cultura, environament, agricultura e torisme. Aquela lei de 1990 desenant s’es actualizada.