L’ironia de l’istòria es qu’aquel occitanisme del ressentiment pòt pas viure qu’en mimant inconscientament le poder francés: les países d’Òc fosquèron l’una de las victimas del centralisme (monarquic puèi republican)? L’occitanisme se vòl donar un occitan “central” (ne podèm doncas deduire que i aurà d’occitans periferics, segondaris); sofrisquèron de l’uniformizacion culturala? Sòmia pas mès que d’un occitan “estandard” (l’estandardizacion, es pas l’uniformizacion e la reduccion a l’Un?); conesquèron le corset de l’academisme? Cèrca a restancar e calmar la vida del lengatge dins de plan seriosas Academias [1]; les païses nòstres pòrtan les estigmatas del mesprètz de l’elitisme francés envèrs le pòble? L’occitanisme va produire d’unas elitas localas e regionalas que, parlant – coma se diu – al nom del pòble, inventaràn le mesprètz sòft (per l’indiferéncia, l’evitament, le contornament); patisquèron la ierarquizacion dels parlars e l’essencializacion de La Lenga inerentas a la constitucion de l’Estat-Nacion? El va reconduire aquela ierarquia e aquela essencializacion al còr de la lenga minorizada que pretend defendre: la pausicion d’aquel occitanisme per çò qu’es de la question dels “dialèctes” me sembla  d’aquel punt de vista totalament simptomatica. La nocion de dialècte fa partida, en çò nòstre, d’aquel matalàs d’evidéncias qu’i repausa una vision de las causas amplament partejada e que fa pas jamès l’objècte del mendre questionament. Pasmens, l’existéncia en se del dialècte es pas una evidéncia. L’occitanisme de las annadas 70 presentava sovent – e ambe rason – la lenga coma “un dialècte qu’a capitat”, çò que sos-entendiá que i a pas de diferéncia d’esséncia entre lenga e dialècte mes una distincion circonstanciala e tota relativa – perque politica. Ausissèm ara una cançon plan diferenta quand, emès jos la pluma de lingüistas dels mès eminents, se parla del dialècte coma s’aviá una existéncia objectiva. Pr’aquò aicesta es luènh d’èstre verificada, si ne cresèm le quiti Ferdinand de Saussure: “Il est difficile de dire en quoi consiste la différence entre une langue et un dialecte.  Souvent un dialecte porte le nom de langue parce qu’il a produit une littérature; c’est le cas du portugais et du hollandais. [2]”. Òm creiriá ausir parlar un gauchista de l’aprèps 68, de tant desentona le siu dire per rapòrt al dogmatisme que domina en nòstras sasons: “Les idiomes qui ne divergent qu’à un très faible degré sont appelés dialectes; mais il ne faut pas donner à ce terme un sens rigoureusement exact; nous verrons (…) qu’il y a entre les dialectes et les langues une différence de quantité, non de nature.”. Las divergéncias que ne parla son simplament las variacions o fluctuacions, geograficas e/o socialas, qu’èi evocadas precedentament  mès d’un còp. Per el, es la diferéncia dins la quantitat de divergéncias que fa la diferéncia entre le dialècte e la lenga. Aquesta es doncas alavetz logicament plan mens marcada per la variacion enonciativa e coneish una unitat formala del còdi: es normada, estandardizada; per aquò, es considerada coma pus “comuna” e benlèu coma le veïcul, entre autras causas, de la literatura e de l’administracion. Es tanben çò que nos ditz tot diccionnari basic de lingüistica [3]. Mes dins le cas de l’occitan, e coma i a una solidaritat necessària entre la lenga e le dialècte [4], si le lengadocian, le gascon, le provençal, le lemosin, l’auvernhat, le vivaroalpenc, etc., son dialèctes occitans o dialèctes de l’occitan (coma es costuma de dire), alavetz ont es l’occitan? Ont es l’occitan pròpiament dit? Ont es coma lenga qu’existís e foncionna a part de sos dialèctes? Ont es coma idiòma realament existent e doncas coma referéncia per rapòrt a la quala se destacarián sos dialèctes?
 
En realitat, l’occitan es pas enlòc mès que dins aquela pluralitat lingüistica practicada a l’oral coma a l’escrit sul siu territòri istoric.  Parli lengadocian, gascon, lemosin, provençal, auvernhat, vivaroalpenc, etc., alavetz parli (l’) occitan, es a dire obligatòriament un occitan, e non pas un dialècte (de l’) occitan; alavetz parli una lenga dins una de sas modalitats geograficas e/o socialas perque, èstre de situacion, pòdi pas parlar qu’una lenga en situacion. En vertat, pòdi pas parlar la Lenga, perque es una abstraccion; parli una certana lenga, una lenga totjorn particulària, totjorn singulària: la mia. Es aquò que discor e pas quicòm mès. Le dialècte, per parlar clar, es una invencion del lingüista [5], pel milhor un concèpte operatòri, es a dire una idèa generala que li permet de trabalhar, dins aquel cas: d’analizar (de separar, distinguir) les divèrses compausants d’una sola e mèma lenga. Mes se pòt sortir d’aquel aprochament scientific, es a dire abstrèit (de realitat sonque mentala, destacada del viscut qu’estúdia e totjorn segonda per rapòrt a-n-el), se pòt arrestar de confondre la carta e le territòri. Si causissèm le territòri, renosam amb un apròchi fenomenologic de las causas, ambe l’experiéncia qu’avèm del monde, experiéncia que per èsser familiara es pas mens vertadièra – dins un autre domeni – que l’examèn o l’experimentacion de tipe scientific, e qu’a l’avantatge sus elis d’èsser primièra, es a dire fondamentala e originària. Es aquel apròchament qu’anima l’espiar clarvesent d’un Tomàs d’Aquin, puèi d’un Nicolas de Lyre, que le lor testimoniatge, als sègles XIIIen e XIVen, me pareish rendre compte plan milhor de la realitat lingüistica que fòrça analisis “objectivas” del scientisme contemporanèu [6]:
   
 Quitèm doncas de considerar l’occitan coma una fòrma supra-dialectala, mentre que se ten pas en defòra d’aquelas modalitats qu’arrestam  pas de presentar coma dialèctes, çò que son pas. Son le real mème de la lenga – son ineréncia, sa consisténcia – pas exterioritats o excresséncias. Cal rompre salutàriament amb aquel diagrama plan francés, al sens que nos es legat per l’istòria de la França: le de la ierarquizacion dels idiòmas, donc de las personas e dels pòbles que les parlan. Es que se sap qu’”Es Ronsard qu’emplega le primièr le mot dialècte per designar le parlar del Vendomés, sa region d’origina, sens dobte perque le mot patoès èra tròp pejoratiu.” [7]? Aquel mot sabent fonciona doncas, a comptar d’aquel moment, coma un tapapecat: l’organe vergonhós e pudent que cal escondre, es le patoès. Es sus aquel reganh lingüistic, reganh geographic e social, que se bastís al long dels sègles l’elitisme cultural francés…
 
Es aquel diagrama que desiram reproduire inconscientament amb aquel fantasma de “l’occitan estandard”, de la “lenga comuna”, de la koinè salvaira [8] que vendriá tot a l’encòp bailejar e despassar les “dialèctes”? Es aquela estructuracion ierarquica, elitista, que volèm contunhar d’enviar coma senhal d’avenidor als locutors eretièrs (e als autris)? Perque se cal pas contar d’istòrias, le mot “dialècte” - dins la constellacion culturala e politica qu’es la nòstra – es pas jamès neutre, es totjorn connotat pejorativament, e tanben quand es utilizat dins le quadre de la sciéncia: le dialècte es pensat coma exclús d’unas foncions lingüisticas a causa de sa pretenduda portada limitada e d’una inscripcion dins le registre escrit jutjada febla. Doncas es percebut coma rustic, de còps rudimentari, culturalament inferior, restrent, sens estatut envejable. En un mot, le “dialècte” es gaire milhor que le patoès; e es l’irrespirable, l’insuportable, per qui sòmia de reconeishença, de prestigi, d’ascension sociala e … d’identitat pura. D’efèit, representa l’alteritat al còr de la lenga, es a dire al còr de çò qu’es percebut coma le factor primordial d’identitat. Ara, cossí véser pas, a-n-aquel grau, que la volontat declarada de despassar aquela alteritat (que cèssa pas de se manifestar dins la pluralitat lengatgièra efectiva) amaga mal le desir fantasmatic de se desfèr de la lenga ela-mèma, de la lenga tala coma se viu, tròp impura, per se’n donar una milhora: unida, omogenèa, alavetz objècte d’un pus grand ufan gausiu?  Ba disiá abans: un sector important de l’occitanisme actual pòt pas mès assumir l’imatge – a son vejaire negatiu – que li sembla remandar la diferéncia intèrna pròpia de nòstra lenga-cultura. Es benlèu çò qu’explica que pòsca “ringardizar” e provincializar un pauc mès le monde que s’obstinan a demorar fidèls a la vièlha que vòl pas crebar [9], es a dire la lenga reala, en lor fasent saber que se pèrden dins un usatge lingüistic subaltèrne [10] e que convendriá – per n’acabar amb aquesta condicion vergonhosa – que se pleguessen a un usatge superior, modèrne, le de La Lenga, la sola, la vertadièra.
 
Pasmens, les nòstres supausats “dialèctes” fosquèron pas d’idiòmas administratius e/o scientifics, ací   o alà, dins un passat alunhat? Son pas desempuèi d’annadas e d’annadas lengas ensenhadas e ensenhairas? Sustot: son pas portaires d’una immensa literatura, a l’encòp sabenta e populària, dels Trobadors duscas ara? E si koinè i diu aver, qué es aquela manca de fisança en nosautris, e en la fòrça del lengatge, que nos permet pas de concebre qu’aquela varietat novèla de la lenga pòsca nàisher – non pas de l’artefact – mes de l’escambi d’autras varietats de la mèma lenga entre elas? Es pr’aquò de la lor combinason dins una situacion de contacte permanent que naisherà eventualament aquela varietat lingüistica novèla. Mes aquela “koinèzacion” se farà pas que si cadun o caduna a la possibilitat de practicar, d’un biais liure e descomplexat, las variantas que n’a la costuma…
 
Le moment occitanista que vivèm, le que ja se projècta, per delà l’eterogeneïtat lengatgièra presenta, dins un futur lingüistic omogenèu e confòrme, desbarrassat del pes dialectal, me fa irresistiblament pensar a la fin del sègle XVIIIen e al siu modèl dual de negacion culturala del pòble:
   
La doxa ben pensanta considèra que la França republicana se donèt atal la possibilitat d’inventar un demos, es a dire un pòble al sens politic, un còs de ciutadans; evidentament es pas fals, mes es véser sonque la mitat de las causas, perque l’invencion d’aquel demos s’apièja incontestablament sus l’invencion d’un ethnos, un pòble al sens etnic, un agropament uman caracterizat principalament per una mèma cultura, una mèma lenga. Mes, me diretz, quina relacion entre aquelas elitas francesas del sègle XVIIIen e certanas elitas occitanistas actualas? Perqué aquel parallèl entre periòdes istorics tan desparièrs, entre practicas en aparéncia tant opausadas?  L’occitanisme es pas l’autre de l’elitisme francés, son opausat? Es pas l’antidòt absolut a tota politica uniformizaira egemonica, a tota negacion de l’alteritat, de la pluralitat?
 
La relacion es la que sièc: fau l’ipotèsi que sèm totjorn collectivament e inconscientament temptats de reproduire, a la nòstra escala, dins la nòstra esfèra, e dins las circonstàncias particulàrias que vivèm, le modèl politicò-cultural aplicat pel poder francés a la fin del Sègle de las Luses. Non pas a causa d’un gost demasiat pel sègle XVIII, de segur, mes perque aquel modèl – fondator – nos secuta, perque sa logica nos determina, quitament si es sus un mòde negatiu, quitament si es d’una faiçon indirècta; perque demoram dependents de çò que combatèm e que, coma le colonizat que se coita de mimar son ex-opressor tanlèu recobrada sa libertat, nos podèm pas empachar de repetir implicitament un modèl qu’es finalament le sol que conescam e que nos apareish confusament coma un recors a la crisi: la, proteïfòrma, que viu la nòstra societat; e la que viu l’occitanisme, confrontat a la disparicion programada dels darrièrs locutors occitanofònes “naturals”, al darrièr badalh d’una alteritat païsana que representava un vivièr cultural vertadièr, a la francizacion massiva, al trepejament de l’occitanisme politic, a las dificultats e a las  escasudas mitigadas de l’occitanisme cultural e d’una reconquista dels esperits e dels còrs qu’arriba malaisidament a despassar l’estadi de çò simbolic…
 
Aquel doble modèl occitanista actual, le podèm qualificar de nacionalista, sens cap intencion pejorativa [11]. Es le besson del nacionalisme francés, malgrat una dissimetria evidenta. Après le moment d’esquèrra que fosquèron las annadas 70 e 80, s’installa, d’en primièr a passes pichons, puèi a bèlas cambadas, le moment nacionalista que desenant ganha en importància [12]. Ací me cal, per esclairar milhor la seguida de mon prepaus, metre aquelis dus moments – le d’esquèrra, puèi le nacionalista – en perspectiva; una comparason globala d’aquelis dus moments s’impausa si volèm comprene d’ont ven le doble modèl nacionalista que caracteriza l’epòca que vivèm (e som plan conscient qu’aquela comparason rapida trobarà totjorn las sias excepcions):
   
Es alavetz perque que le pòble es jutjat desfalhent per rapòrt a-n-aquela Occitaniae perennis, per rapòrt a-n-aquela nacion mès que milenària – culturalament desfalhent (sa lenga es impura) e politicament desfalhent (contunha de se sentir francés, malgrat tot) – que les tenents del nacionalisme soft van optar per duas actituds fondamentalas al siu esgard. Ont retrobam le doble dessenh que caracteriza las elitas francesas de la fin del sègle XVIII: Dins cada cas, es l’abandon del pòble. Curiós nacionalisme qu’es prèst a se passar de son pòble: es pas confòrme? Oblidèm-le! E nosautris les tenents del pluralisme lingüistic, les irreductibles de la diferéncia, nos encaminam tranquilament cap a l’instauracion doça, mes irreversibla, a còps de “normativizacion” lingüistica, d’un unilingüisme intèrne a l’occitan. Polit retorn del reprimit francò-jacobin! Mes si aquel unilingüisme es un projècte, coma la nòrma e son bon usatge unitari, es  sustot una illusion. La realitat del lengatge es autra! E qué dire dels parlaires eretièrs? Son le vertadièr creator collectiu, le motor de l’evolucion lengatgièra; podèm  reformar la lenga, menar una entrepresa neologica, sens elis o contra elis? I a un brave paradòxe, pel lingüista, a voler intervenir transitivament sus la lenga mentre que tota sa sciéncia repausa sus l’idèa, metuda en evidéncia per l’istòria de las lengas, qu’aquela evolucion es principalament le fèit de l’accion dels locutors e del temps. Nasquèt l’occitanisme per qu’una minoritat de normalizaires impausès sas causidas a una majoritat de “normalizats” o puslèu per que le pòble prenguès enfin la paraula dins sa lenga? L’impausicion, fosquès simbolica, d’una nòrma autra que la vertadièra, la nòrma d’usatge, es non solament una error pedagogica grava, que torna instaurar pel cap de las gents la funèsta distincion entre patoès e occitan, mes tanben una mespresa d’importància sul sens de l’engatjament occitanista. Per çò qu’es de ieu, l’auretz comprés, participarèi pas a cap entrepresa cercant a fèr del parlaire occitanofòne un “unilingüe del dedins” (per parodiar le Joan Larzac). Quand dintrèri en occitanisme, en 1971, signèri pas per aquò…
 
 
 
 
_____
[1] “(…) siègui Max Allier quora protèsta que la lenga d’Òc carreja dins sos ressons una sentida especificament populara, e que lo poèta d’ara la causís per sa libertat a regard de tot passat academic.”, Fèlix-Marcèl Castan, Argumentari, I. E. O., coll. Ensages n°2, 1994, p. 34.
 
[2] Dins son Cours de linguistique générale, Payot, 1984, p. 278.
 
[3] Atal le Dictionnaire de linguistique de Larousse, Paris, 1972, a la pagina 149: ”Emplegat correntament per dialècte regional per opausicion a “lenga”, le dialècte es un sistèma de signes, de règlas combinatòrias de mèma origina qu’un autre sistèma considerat coma la lenga, mes qu’a pas aquesit l’estatut cultural e social d’aquesta lenga en defòra de la quala se desvolopèt: quand se ditz que le picard es un dialècte francés, aquò significa pas que le picard nasquèt de l’evolucion (o, encara mès, de la “deformacion”) del francés.” [reviri ieu]
 
[4] Que siá nocion o practica lengatgièra efectiva, l’un – le dialècte – existís pas sens l’autre – la lenga.
 
[5] “(…) disi “parlar”, l’unitat de basa, e non pas “dialècte”, qu’es una construccion mentala (…).”, Joan Penent, correspondéncia privada.
 
[6]  Citats per Frédéric Duval dins Mille ans de langue française, histoire d’une passion, Perrin, Paris, 2010, p. 127. [Reviri ieu]
 
[7] Vendomés = Vendômois. Véser Frédéric Duval, op. cit., p. 104. [reviri ieu]
 
[8] Mes qui nos salva de qué?
 
[9] Lèu seràn doblament “ringards” e provincials: per rapòrt a La Nòrma unitarista francesa e, d’ara enlà, per rapòrt a La Nòrma unitarista occitana.
 
[10] Posquèri ausir un jorn, a Foish, un professor certificat d’occitan declarar: “Ensenhi pas le dialècte ariegés”.  Mes, ça que la, perqué? Aquel parlar es pas pro digne, nòble, estetic, literari, aisit? Se sap pas tròp. Çò qu’es segur es que d’en primièr l’expression “le dialècte ariegés” vòl pas dire res per qui s’interèssa un pauc a las variacions lingüisticas que caracterizan aquel departament; çò qu’es solide tanben es qu’aquel collèga, Ariegés natiu trabalhant en Arièja, practica pas l’”usatge bas”, per incompeténcia supausada (pr’aquò destriar las principalas caracteristicas de las ditas variacions es pas de mal fèr), per òdi del mème, per volontat d’iniciar sos escolans al “lengatge bèl”, a-n-aquel occitan estandard qu’es le sol a li paréisher interessant (estandard que, pasmens, ba cal notar en passant, existís pas encara oficialament; alavetz cadun se pòt fèr son petit estandard personal, çò qu’es bravament paradoxal…). Cossí e perqué aquel collèga, pel demès sincèrament estacat a la causa occitanista, vetz pas qu’aplica atal le modèl ierarquic e normalizaire que las lengas de França e lors parlaires ne patisquèren e patissen tant?
 
[11] Quitament si per ieu le nacionalisme occitan, tan respectable coma pòsca èstre, es tot autant una carrièra bòrnia coma le nacionalisme francés e n’es pas que le mime.
 
[12] Dèishi de costat l’occitanisme dels Castan e Sicre que dintra dins cap d’aquelas duas categorias.
 
[13] A las edicions Vent Terral, coll. Documents n°1, 1976.
 
[14] Dins Claude Martí, Seghers, coll. Poésie et Chansons, Paris, 1975, p. 63.
 
[15] L’expression es del sociològue Pierre Sansot.
 
[16] Le Dàvid Grosclaude, a qui fasiá remarcar un jorn que l’Occitania s’èra pas jamès constituida istoricament coma una nacion, me respondèt: “Si n’es pas jamès estada una, alavetz cal fèr en sòrta que ne venga una.”
 
[17] Véser le libre de Joan Penent: Occitanie - L’épopée des origines, edicions Cairn, 2012.