Al collègi

Los parents me tampèron pensionari al collègi Joan Jaurés a Castras. Aquí, i passavi, embarrat, tota la setmana, del diluns matin al dissabte miègjorn. Caliá pas mancar l’autobus del dissabte per tornar a l’ostal. Duras annadas dins aquela bastissa imensa e freja. Aquí m’amistancèri amb d’autres que venián de la Montanha, es a dire del Sidòbre o pus naut de La Cauna, Braçac, Montredon e mai Sant Sarnin dins Avairon. Aqueles escambis en francés la màger part del temps, mas tanben en occitan, son estats mos primièrs corses de dialectologia. Me calguèt acostumar a la diversitat lingüistica e me venguèt sul còp agradiu de remarcar, de reconéisser, l’endrech d’ont ne veniá lo locutor. Aital, los del Sidòbre fasián un futur diferent de nosaus amb una dubèrtura vocalica diferenta que sabiái dejà qu’un grand oncle meu que veniá d’amont-naut parlava aital. Cap a Montredon disián en francés “si-fait” , “non-fait”, per exprimir l’afirmacion o la negacion. Ieu manjavi de patanas, d’autres de trufets o de perilhas se venián de Masamet.

A Joan Jaurés i aviá un professor de francés, latin e grèc, que se sonava Pierre Gineste (1913-2005) escaissat Pickwick o tanben Virtus[1]. Un brave òme, que nos fasiá la classa de francés e de latin en cinquena. Èra brave e totes l’aimavem plan. Nos fasquèt legir las Letras de mon molin e nos portèt un fiolon del famós elixir del Reverend Paire Gaucher. Lo fiolon passèt dins las mans de totes amb òrdre suprèm de flairar la licor sens i tocar. Pardi, arribat al fons de la classa n’i aviá pas mai una gota dins lo fiolon. S’embufèt pas per aquò.

Un bèl jorn esquilèt la campana qu’aviá pas acabat de nos contar sabi pas que e nos delarguèt en diguent; “Afanatz-vos de sortir que m’i cal anar, ai lo cors d’occitan amb las terminalas que comença”. Ieu sens esperar mai li demandèri çò qu’èra aquò l’occitan. Pensavi qu’èra una mena d’esperanto o de volapuc, o que te sabi, benlèu qualque lenga misteriosa, codada, secrèta. Me diguèt que m’i caliá venir véser. E pardi, i anèri.

Es a dire qu’a aquela ora aviái lo cors de musica amb una vièlha tònia que nos donava de carpans ne vòls aquí n’as per nos far cantar. Aimavi pas brica aquò e comprenguèri lèu fait que lo misteriós cors d’occitan me podriá benlèu dispensar de m’anar far emplastrar, tirar las aurelhas, per poder pas montar la gama. Anèri doncas dins la sala de latin amb las terminalas per escotar lo cors d’occitan. Una sala sens calfatge, amb los pès de las taulas que passavan per òbra e de fenèstras que juntavan pas mai dempuèi plan d’ans. Se disiá “lo bastiment de la jos-prefectura”, aviá pas vist un còp de pincèl dempuèi l’an pebre.

Sabi pas encara uèi cossí exprimir ma suspresa per aquela primièra ora de cors. Foguèt un encantament total. Demorèri espantat e pas a mièja. Lo brave professor nos balha un fuèlh verd d’una mièja pagina que pòrta l’estampèl del “Collègi d’Occitania”. Un tèxt que qualques escolans dels bèls començan de legir. Lo professor explica al tablèu perque es aital escriut. Fa lo rapòrt entre grafia e fonia. Çò que ieu ausissi es la lenga de l’ostal! Cossí diables se pòt far que se parle la lenga nòstra? Sabi pas de que ne vira. Fa pas res, lo professor me fa legir en me diguent ”Te cal dire coma dises a l’ostal, sens te pausar de questions que te farián trabucar”. I vau, me lanci, los autres grandasses m’encoratjan, lo mèstre me felicita. Es partit. Legissi lo tèxt tot, ne vòli mai, mon vesin me prèsta son quasèrn de l’an passat ont son pegats sai pas quantes de fuèlhs verds que venon de la carrièra de la Fondariá a Tolosa. Ne soi a l’encòp urós e atristesit. Un doble sentiment se despèrta dins mon còr de jove de dotze ans. Sentissi que quicòm m’es pas estat dit. E descobrissi Justin Besson, August Delfau, Andrieu Lagarda, Enric Molin, Joan Bodon, Prosper Estieu, Antonin Perbòsc, Calelhon e lo quite Josèp Salvat. E tantes d’autres de gascons, de provençals de monde d’ara o d’un còp èra. Alara me maini que la lenga de l’ostal, la de mos grands cauçats d’esclòps palhats, de mos parents que triman nuèit e jorn, del vilatge e de totes los que m’enròdan es una lenga literària. Ne demòri tota la setmana estabosit, caluc, gaire ben palficat. Pensi que ne parlèri pas a l’ostal sul còp. Esperèri un brieu benlèu per paur de las reaccions possiblas.

Ailàs, i aviá pas qu’una ora d’occitan per setmana e comptava pas dins lo resultat trimestrial que aviam pas de nòtas. Ni mai per passar dins la classa superiora. Servissiá pas que lo jorn del bachilierat per ganhar qualques punts de mai, òu! Pas gaire! Mas lo licèu Joan Jaurés de Castras es estat lo primièr a presentar d’escolans al bachilierat quand lo ministre agèt al cap de 10 ans ratificada la lei d’En Deixonne qu’èra de 1951. Deixonne èra estat deputat tarnés e lo sol, fins ara, capable de far passar una lei per aparar la lenga occitana. Dempuèi los punts comptavan pel bachilierat. Aviá calgut esperar dètz ans mas a Castras n’èrem fièrs. Lo professor Ginèsta, felibre, mèstre en Gai Saber, nos encoratjava a legir, a parlar e mai a escriure.

S’èra montada una associacion al torn de Pèire Ginèsta, Joanina Cabròl de La Croseta, Yvonne Boyer-Hérail de Vabre e plan d’autres coma lo roquièr Joan Cròs e de Castras lo conse-deputat-secretari d’estat Jacques Limouzy: La Bruga del Sidòbre. L’associacion felibrenca que tantas n’i a agudas dins Tarn[2] aviá per objectiu de promòure la lenga occitana per un concors d’escritura. Pròsas e poesias èran premiats. Cada an dins una comuna diferenta aquela escòla felibrenca organizava messa en occitan, remesa dels prèmis e banquet. Aital se festejèt Loisa Paulin amb una placa sus son ostal de Reialmont. Tanplan qu’un jorn comencèri d’escriure per la Bruga del Sidòbre qualques vèrses que me fasián legir abans de me donar mon diplòme quilhat sus una taula de la comuna de Braçac o de Ròcacorba. Èra una fiertat per mon paire e per ieu l’escasença d’encontrar qualques escrivans, Joan Cròs, Aliça Marc-Manoël e plan d’autres coma Zefir Bòsc que me convidèt a participar al concors d’una autra escòla felibrenca, totjorn activa aquesta, lo Grelh Roergàs. Aquí i agèt una dubertura importanta qu’al Grelh Roegàs, per cada Sant Justin (en memòria de Besson) lo 8 d’agost, los prèmis èran de libres balhats per los d’aquel temps. Aital encontrèri Enric Molin, Josèp Vaylet, tanben Jòrdi Girard d’Agassac prèp de Milhau e tota la literatura publicada pel Grelh. Fins ara m’acontentavi, a l’ostal, del libre que m’aviá donat ma mairina Contes de mon vilatge de Gustau Farenc e una vièlha edicion esquiçada de Pèire Godolin, la de Noulet, que me l’aviá donada lo rector del vilatge. Mercés al Grelh m’abeuravi a Rambalh de bòria, de Molin, Sèt estelas al cèl roergàs e Flors d’Aubrac de Vaylet, l’òbra de Besson, la de Zefir Bòsc e de Calelhon. Cada an tornavi de la Sant Justin amb un pialòt de libres plan meritats que i me caliá anar en petarèl e per montar a Huparlac èra pas simple. Es tot bèl just a Huparlac o a Durenca o a Milhau qu’un òme còsta ieu me parlèt en occitan e ieu que lo coneissiái pas li respondèri en francés. Alara m’expliquèt çò qu’es la diglossia, èra lo Jacme Taupiac. Me soveni de sa generositat e de son discors ont me disiá que caliá al contrari parlar totjorn tant que se podiá la lenga dins totas las situacions. Èri tanben esmogut pel banquet ont totes brindavan e butavan a la mòda felibrenca cançons, discorses o poèmas. Sortissiái d’aquí plen de fisança dins l’avenir e me sentissiái investit d’un objectiu important, èri un aparaire de la lenga nòstra e del país. Un engatjament èra nascut. A 14 ans èri plen d’estrambòrd.

Un afar novèl me deviá assegurar fe e fòrça. Se trobèt que los pensionaris del collègi nos calguèt mudar de collègi, lo pensionat barrava qu’un licèu novèl èra a se bastir e per un an nos caliá anar penjar lo lum a cò del collègi de las dròllas. Aquí demandèri a mon paire de me far un papièr per m’autorizar a sortir per anar al collègi dels dròlles seguir los corses d’occitan amb mon professor. Pensi qu’aiceste aviá contrasignada la letra pairala. Mas la directritz d’aquel collègi esquicèt la letra en me diguent que aquó se podiá pas. Vejèri dins son agach tot lo mesprètz qu’aviá per la lenga nòstra e per mon topet. La sang me bolhissiá e sabiái pas cossí me tirar d’aquel malpàs. Mas sabiái que m’anavi rebufar e sustot que me daissariái pas tòrcer per çò que sentissiái qu’èri dins mon dreit, que tot me donava rason. Alara cerquèri lo biais de far çò que caliá. “Lo qu’a de biais se ‘n servís, lo que n’a pas ne patís”. Sabi pas ont legiguèri que se podiá pas legalament refusar la dubèrtura d’un cors a un grop d’al mens 10 escolans. Agèri lèu fait de trapar nòu collègas per montar una classa d’occitan e tanlèu la lista establida amb la referéncia al tèxt oficial manquèri pas d’anar trobar la capiscòla del collègi per li demandar de plan voler durbir un cors. Autrament dit de respectar los tèxtes oficials. Me respondèt qu’aviá pas de professor per o far e que me’n caliá trobar un. Demandèri alara a la nòstra brava professora de latin que foguèt encantada de la proposicion. Ailàs aviá pas de material, trabalhavem amb lo diccionari d’Alibèrt, èra lo sol libre que i aviá a posita. La biliotecària comprèt qualques libres que li fasquèri una lista. Pauc a pauc se recuperèt qualques tèxtes a pr’aquí mas çò que la professora l’interessava mai èra l’etimologia e de passar de l’occitan al latin. Sa tissa! En fach nos ensenhava mai de latin que d’occitan que parlava pas gaire la paura ela. Mas aquò rai, foncionèt un còp per setmana, lo ser de 5 a 6 oras per dire que i age pas tròp de monde. Aital o voliá la capiscòla, la dòna Vintrou, que tornèri trapar qualques annadas pus tard dins un collègi de Tolosa. E pardi! de 5 a 6 aquò se passava dins una sala pichona amagada e luènh de tot.

L’an d’aprèp dintrèri en classa de segonda al licèu de Castras, flame nòu! Aquel licèu aviá un cors d’occitan, plan solide a 6 oras del ser fait per la dòna Bonnet, professora de francés, alassada per son trabalh, ne podiá pas mai e li caliá pas demandar la luna. Mas o fasiá e èrem un tropelat a legir de tèxtes tirats de la literatura occitana, a descobrir la màger part del temps totes sols lo lexic e la sintaxi; trabalhavem amb lo manual d’Ives Roqueta En occitan dins lo tèxt. Es un libre que m’a marcat per la granda diversitat d’autors engatjats qu’èran amb una seguida d’exercicis plan montats. Un libre viu, interessant, agradiu. Aquel licèu frescament bastit sus una iscla a broa d’Agot pòrta totjorn lo nom del toponim: “Bòrda bassa”. I ai ensenhat i a qualques annadas e l’una de las provisoras que i passèt e que podiá pas sentir la lenga nòstra ensagèt de lo desbatejar e de li far préner lo nom d’un industrial castrés. Mas aquò anèt pas coma o pensava e son projècte de desoccitanizacion del nom capotèt. Aquela femna, Martine Fauvèl, albigesa, que faguèt tot per me far pèrdre los escolans capitèt pas en conselh d’administracion a cambiar lo nom del licèu. Trobava que podiá pas anar; “Borde basse” fasiá paisanàs. Me gausèt dire, que suportava pas las anóncias en occitan dins lo metro de Tolosa a tal punt que d’ara enlà preniá pas mai lo metro. Sabiái ben que la bestiesa a pas de bòrnas. D’aquela femna ne tornarem parlar pus luènh. La guèrra èra declarada, perdèri la guèrra. Empachèt los joves per se marcar als corses d’occitan, i metèt totes los embuals que caliá e de 120 escolans passèrem a qualques detzenas. Una pietat! Son adjunt que se sonava Pèdemas e que se suicidèt en causa de son trabalh, me diguèt un jorn dins son burèu: ”L’occitan, ma grand-mère le parlait (benlèu aviá legit Jospin). Je me souviens d’un mot: Val pas res”. Aquí, lo paure òme, lo sol imatge, la sola representacion qu’aviá de l’occitan! Podètz imaginar la seguida. Dins la vila de Castras ont èri tornat coma professor, la vila de Jaurés, la vila qu’aviá organizat lo primièr cors per formar de liceans al bachilierat per respondre a la lei Deixonne, una vila amb una Calandreta, amb una seccion bilingüa en collègi e a l’escòla primària, lo licèu abandonava, matrassava tot çò que s’èra fait per colhardisa d’una capiscòla de licèu totalament ignoranta de la lenga, de la literatura e de la cultura.

Dins aquel licèu me soi batut coma un damnat, mas me soi batut sol! S’es impausat lo chinés. La professora de latin-grèc, una jovenòta qu’aviá una vista redusida per son latin n’aviá pas res a far de l’occitan. Per ela, parlar d’occitan e de latin èra ridicul coma sa consideracion pel latin medieval; e vesiá sonca lo latin de Ciceron. En tot cas vesiá pas qu’amb son biais de far anava ela tanben se far demesir son nombre d’escolans alara qu’auriam pogut trabalhar cotria. Los latinistas comprenon pas totjorn que l’occitan es de latin mai evoluit. L’ase los fote! Per çò qu’es de la China e de la seuna professora, segurament una espiona que mancava pas de me pausar de questions cada jorn sus l’industria farmaceutica a Castras li rectifiquèri la carta de la China espillada en classa en marcant dessús “Tibet free”. Li agradèt segurament pas mas me ne fasquèt pas cas.

Aqueles tres ans de pensionat al licèu novèl de Castras me permetèron d’encontrar una femna extraordinària, la Marisa Negra, escaissada La Negra. Èra regenta, sindicalista, feminista e responsabla de la seccion de l’Institut d’Estudis Occitans de Castras. Poèta, se metèt a cantar sos tèxtes. Aquela femna foguèt per ieu une revelacion del feminisme en primièr e del militantisme occitan e tanben de relacions entre umans que podián èsser fòra nòrma. Lo debat èra sempre dubèrt sus las sexualitats, sus las nacions sens estat, sul dreit dels pòbles, sul Larzac, sul barrratge de Naussac, sus las centralas nucleàrias de Plogof o de Golfech. Foguèt tanben la descobèrta, gràcia a ela, de la novèla cançon occitana, de Claudi Martí, de Mans de Breish, de Patric, de Rosina de Pèira, de Jacmelina e tanben dels cantaires catalans, Raimon, Lluis Llach, Maria del Mar Bonet. Amb ela, per çò que testimoniava dins sa vida, per son acuèlh a son ostal, la Caminada de Tornamira, pels encontres que me permetèt de far amb Nadau per exemple e tantes maites, la vida preniá un camin mai dubèrt, mai larg. La Marisa venguèt al licèu per nos aprene a dançar e tanben a cantar. Montèrem un espectacle de cant e dança al torn de Nadal. D’unes se trufavan, d’autres seguissián, tan plan qu’a la prima seguenta anèrem a dos a Montsegur per una fèsta de Lucha Occitana, deviá èsser en 1976. Robèrt Lafont i parlèt d’economia, de lucha, d’autonomia. I aviá aquí de monde de pertot amb de telas per campar e una bretona independentista m’aculhiguèt jos sa tela. Es estat per ieu una descobèrta de mai qu’un novèl asuèlh, politic aqueste còp, se durbissiá. Tornèri a l’ostal al cap de dos jorns amb la moto d’un companh completament embalausit. Caliá trabalhar per Occitània, per la lenga, per la cultura, per l’economia, pel país. A aquel moment legiguèri Calvet, Memmi, Lafont a fons, Larzac, tot çò que tocava al colonialisme m’interessava e a la decolonisacion plan segur. Fasiái lo ligam entre las batèstas sus las colonias francesas que venián de s’acabar 10 ans i a e lo colonialisme interior que siá economic, politic o ben cultural e lingüistic. Òc, tot preniá una color novèla. E dins ma reflexion occitanista la lucha dels Mapuches, de los del Vietnam o de tal pòble d’Africa preniá un autre sens, una autra dimension. Lo proces de Burgos amb l’intervencion en França del Jean-Paul Sartre[3] aviá per ieu un autre resson. La lucha dels Bretons a Plogof tanben. Risiam entre joves de mon atge de l’espectaculari saut del Carrero Blanco en 1973. Me soveni de la mòrt del dictator Franco e de las manifestacions precedentas a Tolosa: “Franco assassin! Giscard complice!”, de la brutalitat de la polícia francesa. Lo pòble catalan, nombroses èran a Tolosa, subretot dins lo barri de Sant Çubran, se regaudissiá tot pensant a una libertat a definir.

Fin finala, mon engatjament per un concors de poesia a La Bruga del Sidòbre o al Grelh Roergàs m’avián menat a un engatjament mai larg. Tre ma dintrada en classa de segonda soi anat acompanhar lo Robèrt Martí dins mon ancian collègi per far de publicitat al novèl cors d’occitan que se durbissiá. Ai doblidat lo nom del novèl professor que menèt la classa. La capiscòla siaguèt plan suspresa de me véser mas amb Robèrt m’adreiçèri als escolans acampats dins una mena de teatre reservat als corses de fisica-quimia. Son estats numeroses a se marcar. Ieu de mon costat me marquèri a la seccion de Tarn de l’Institut d’Estudis Occitans.