editorial
“Mòrta dison qu’es, mas ieu la cresi viva”
Una entrevista de l’actritz Coraly Zahonero sus France Info a provocada una fòrta esmoguda dins l’occitanisme en assegurant que la lenga d’òc es “uèi desapareguda”. Aquela percepcion es pas una error ninòia mas un rebat de la longa istòria de mesprètz que la patís nòstra cultura. Es vertat que, segon lo raconte oficial de l’estat monolíngüe e etnocida nòstra lenga es mòrta. Mas aquela afirmacion es pas brica actuala. L’occitan èra ja considerat coma una lenga mòrta a l’epòca del Felibritge de Mistral.
Ça que la, la question cruciala pels occitanofòns e pels occitanofils es cossí volèm afrontar aquela percepcion. Se consideram que la lenga nòstra es mòrta, la responsa seriá sustot culturala e nos consagriam mai que mai a documentar la lenga. De fach, l’occitan es benlèu la lenga minorizada melhor documentada d’Euròpa.
Per contra, se contunham de considerar l’occitan coma una lenga viva, nòstra responsabilitat s’amplifica, car aquò implica de crear de contenguts d’actualitat e tanben de desvolopar d’òbras lingüisticas que sián utilas per la comunicacion quotidiana e la transmission de las coneissenças. Aquel apròchi es quicòm mai qu’una responsa culturala: es un acte politic de resisténcia e d’afirmacion de l’identitat. Aital consideram que publicar Jornalet cada jorn, far LoMiegjornau sus Ràdio Lenga d’Òc, difusar ÒcTèle e los vidèos del Parpalhon Blau o metre en plaça d’aisinas coma Dicod’òc, Votz o Revirada, son d’accions politicas. Quitament difusar l’occitanitat en d’autras lengas, coma o fa País Invisible, es una accion politica.
A l’ora d’ara, l’usatge social de l’occitan es cèrtas escàs gaireben pertot franc d’Aran, mas la creacion en occitan es mai viva que jamai: se crèa e publica de cançons, de nòvas, de contes, de romans, de vidèos, de podcastes. Las personas occitanofònas teisson un malhum cultural ric e variat. Aquela vitalitat culturala es lo motor que pòrta de moral e de vam a nòstre combat.
Considerar la lenga nòstra coma mòrta o viva es una decision que determinarà la sòrta de combat que menarem a bon tèrme. La subrevivéncia de nòstra lenga occitana es pas solament ligada a sa documentacion mas a sos reviudament e integracion dins la vida vidanta de nòstra comunautat. Es ora de causir amb determinacion per garentir que nòstre biais de comprene l’Univèrs contunhe de ressonar amb l’accent occitan long del sègle XXI.
Jornalet es possible gràcias al sosten economic e jornalistic dels legeires e benevòls. Se lo podètz sosténer en venent sòci dels Amics del Jornalet o de l'Associacion ADÒC, o tot simplament en fasent un don, atal contribuiretz a far un mèdia mai independent e de melhora qualitat.
Ne disi pas que los vòstes escambis son pas interessants, mes que pensi qu'ei pas lo subjècte de l'article.
Que seré cèrtas interessant de parlar de las autas lengas minorizadas en França, Espanha e Itàlia, e véder com amassa nse podem ajudar (com lo hèit "entà que viscan las nostas lengas" e la lor brilhanta manifestacion davant l'amassada nacionau francesa), que pòt estar per accions au nivèu europèu (dab tractors, visiblament aquò que marcha plan ...)
Mes qu'aimarí tornar au subjècte e au problèma pausat per l'article: la visibilitat, o meilèu l'invisibilitat de la nosta lenga.
D'alhors, aquò que'm rapèra aqueth article de 2016 de Jornalet:
https://www.jornalet.com/opinion/17962/era-vergonha-parlar-occitan-en-tolosa?fbclid=iwar0t1nmkwyurmtcjl_d6qeiicvndw1ag7upyv6mgavq62qj4uhhner10ihm#comments
(la fòto que'm hè pensar a la "Seria" ! , d'alhors qu'ei totun hòu de véder aquò, en Corsega qu'ei lo contrari, qu'ei los noms en francés qui son raiats...)
Alavetz aimarí pausar quauquas questions:
Tot purmèr aus legidors aranés. Entaus qui son vienuts en "occitania grana" (com disen los de las Vaths transalpinas) despuish 2016, com trobatz la situacion de l'occitan?
E s'ei melhorat o empejorat?
Qu'auretz conselhs entà ns'ajudar a melhorar la nosta trista situacion?
Entà totòm, com pensatz que podem remontar lo penent ? Las chifras que hèn hreds dens l'esquia : un estudi de las annadas 20 que comptava 10 milions de locutors, la de 2012 haut o baish 100 000.
https://fr.slideshare.net/blogvap/r-li-r-2012-dcembre-467512fbernissan
Que pensatz aqueras chifras corrèctas, o qu'ei meilèu 500 000 com l'estudi de l'OPLO ?
Entà tornar a l'editoriau, aquò que'm pausa mantua question : com har dejà entà que las personas residents en Occitània prengan consciéncia qui son dens un territòri dab ua auta lenga qui lo francés ? Que'm sembla que cau dejà har un gròs tribalh au nivèu de l'ensenhament, sustot de l'istòria.
Si i a ensenhaires au demiei deus legidors, ce arribatz a passar lo messatge dens los vòstes cors ?
Que'm sovieni en classa primària o au collègi, ua professora de musica que ns'avèva aprés "se canta" seguida a ua classa descobèrta dens los Pirenèus Qu'ei dilhèu tanben . petitas causas simplas atau qui pòden semiar granas qui germiaràn mei tard.
Personaument, aquera cançon que m'a tant agradat que l'èi pas jamei oblidat e qu'ei hòrt mei tard que n'èi comprés la valor quan soi tornat cap tà l'occitan. Qu'èi jo quitament "replantat" aquera grana dab los mens mainatges en los cantant despuish la lor neishença, cada ser, tant que la mei grana qui a adara 14 ans que la coneish per còr, e lo mei petit (4 ans), quan coneisherà pas totas las paraulas, que reconeish l'aire e que la cantorlege .
Qu'ei que pòt estar tanben aquò, balhar enveja a las generacions navèras de s'interessar ad aquera lenga en los balhant lo plaser de l'enténer. Que mercegi d'alhors totas las e los qui òbran dens la creacion entà la joenessa, pr'amor qu'existeish de nombrós libes entaus touts petits, bendas dessenhadas entaus mei grans. E tots los artistas qui musican que permeten tanben aus adolescents de créisher en entenent la lenga.
Mes quitament si tot aquerò qu'ei essenciau e primordiau, com har après entà afectar mei lo noste entorn ? O que's cau dejà acontentar deus pas petits, e se concentrar sus la transmission familiau ?
« Passa pais » , dire que lo creòl es just de francés mal parlat, es un pauc de meteis nivèl qu'un francimand que m'a dich que l'occitan el tanben sap lo parlar, sufís de metre « o » e « a » a la fin de cada mot…
« Passa pais « , convidatz a agachar la definicion del creòl sus internet, mas semblariá que l'ajatz pas fach.
Aquí çò que se tròba :
« Un creòl es una lenga tanben complèxa e tan rica coma quala que siá autra lenga nativa «
« se pòt considerar que la lenga anglesa èra a l'Edat Mejana un creòl basat sus un substrat germanic e un apòrt romanic. «
« los mots manlevats a las lengas-basas, en efièch, an patit un ensemble de modificacions (foneticas, semanticas, etc.) que lor balhan una identitat neta mas los daissan de còps reconeissables pels locutors de la lenga maire. « (fonetica = prononciacion, semantic = sens)
« Dins la Cariba francesas, aquel mejan lingüistic de comunicacion s'es constituït de mots de divèrsas originas mas possedís una sintaxi, una gramatica e una conjugason basadas sul modèl de las lengas d'Africa de l'Oèst e d'Africa centrala «
« Una lenga pòt, cèrtas, naturalament manlevar de "mots" a las divèrsas lengas amb las qualas es en contacte (mots lexicals, de còps mots gramaticals), mas dins una situacion de contactes de lengas multiplas, coma la qu'a prevalgut pendent lo desvolopaments de las lengas dichas "creòlas", aqueles mots son despolhats de lors valors dins la lenga sorsa, a causa de las interpretacions que ne son balhadas per de locutors d'autras lengas : pèrdon a l'encòp lor apertenéncia a una categoria gramaticala, mas tanben lors significacions mai precisas, sustot lor "polisemia", e lors quitas foncions gramaticalas de partença...). Pertocant los creòls almens (mas es probablament lo cas d'autras lengas que son benlèu tanben passadas per çò que se pòt d'ara enlà cridar de "procediments de créolisation"), manlèvan pas jamai d'estructuras gramaticalas coma talas. Per o dire autrament, tan quitament d'unas "formas" gramaticalas semblan a d'elements gramaticals de la lenga sorsa (morfèmas, mots...), son de fach reorganizadas completament dins la lenga d'arribada, per constituïr progressivament, amb d'autras unitats (que pòdon èsser d'originas plan eterogenèas, eissidas d'autras lengas sorsas...) dels paradigmas originals, vertadièrament novèls, dont los membres an d'autras foncions e d'autras valors : es precisament la mesa en plaça d'aqueles paradigmas novèls que permet de dire que s'a d'aquí enlà una lenga novèla «
« l'origina materiala pòt èsser de còps justa, mas l'unitat analisada avent d'autres senses, d'autras valors en consequéncia de sos contèxtes novèls d'emplec (sintagmas) e de seleccion (paradigmas), los raprochaments pretendudament etimologics efectuats son desprovesits de poder explicatiu, e se revèlan quitament plan "fantasioses".
« De fa la reorganizacion gramaticala es tala dins una lenga novèla que las significacions de las formas manlevadas, vengudas de las unitats novèlas per lor insercion dins de novèls paradigmas, entretenon pas necessàriament de rapòrts immediats amb las significacion de las ancianas unitats dins las lengas d'origina . »
« Mas lo sistèma gramatical de las lengas eissidas dels creòls es entièrament novèl, e proven de la mesa en contacte e de l'ajustament progressiu d'interpretacions diferentas de faches lingüistics materials provisòris e marcats per la variacion. «
« Se pòt d'autre biais pensar que las lengas dins los DOM (guadalopenc, martiniqués, guaianés, reünionés), a causa del contacte perpetual amb lo francés, an d'evolucions sistemicas perturbadas, frenadas... Aiçò es verificat sus d'unes traches quand se los compara a d'autras lengas de la meteissa zònas que, nascudas dins de condicions parièras (cf.lo haician o lo maurician per exemple), an pogut conéisser d'evolucions mai autonòmas, mens obligadas per l'o las lengas del colonizaire. Se pòt pensar qu'en contèxt de diglossia o de pluriglossie, d'unas estructuracions complètas novèlas pòdon èsser blocadas «
Pels 7 qu'an mes un poce rog sul darrièr messatge, avètz lo drech d'èsser pas d'acòrdi, mas avètz tanben lo drech d'aver d'arguments per explicar vòstre ponch de vista.
Vos acontentatz pas d'un poce rog, explicar amb qué sètz pas d'acòrdi, e perqué…
Sabi, es mai dificil, mas siatz ardits un pauc !
Bravo e mercé a Jornalet per aquel remarcable editorial !
Quora als comentaris... Semblariá que n'i aja qu'ajan pas comprés l'interès primièr d'aquel article que mirava pas a criticar una autra lenga per valorizar la siá, mas puslèu de metre l'accent sus la vision erronèa sus nòstra lenga que pòdon aver de las non occitanofònas, quitament aqueles (o aquelas) que se reconeisson pasmens occitans (o occitanas).
Aquel article pausa la question de la visibilitat de nòstra lenga, e ls mejans que poiriam metre en plaça per lo melhorar.
Mas abans de venir sus aquelas questions primordialas, desiri pasmens respondre als escambis sul creòl.
Sénher "passèt païs", avètz visiblament un Doctorat en creòl qu'avètz de l'obtenir pendent un sejorn al Club Med de Guadalope o de Martinica.
Auretz pas donc cap de mal de nos far l'illustracion de vòstre talent remarcable de traductor sus aquelas frasas seguentas, amb segur l'analogia flagranta amb lo francés:
" Sa ké ay !"
" Ola ou kay ?"
" Ka i ni ?"
" An ni on lenmbé..."
" Ou poko paré ?"
"Soukougnan lasa pé ké maré'y"
" Sé boloko ou yé! Kalazaza ! Bitako ! "
" Mi la sa ka bay !"
"Gay bonda'y ! "
" I ka brennen bonda'y bondé !"
(desolat « t » per aqueles prepauses vulgars, mas aquò fa tanben partit del creòl qu'es una lenga plan explicita)
" Kité yo kenmbé'y !"
"Agoulou gran fal ! "
"Ka i yé ?"
Anatz, coma vos senti un pauc perdut, fasèm mai facil (en aparéncia segon vos) :
"Ti moun sa a frékan !"
" Yo nan kanbann yo "
Lo debat que lançatz sul creòl poiriá paréisser interessanta: es una lenga africana o es de francés mal parlat ?
Vos torni formular la question amb lo gascon: es una lenga aquitana o es de latin mal parlat ?
Per ieu dins los dos cases, ni l'un ni l'autre. La sola causa amb la quala soi d'acòrdi amb vos, òc, l'occitan, coma lo francés, l'espanhòl, l'italian, lo portugués, son de creòls latins.
Aquò vòl dire qu'es de latin mal parlat çaquelà ? Non, perque per aver estudiat lo latin, seriá pas corrècte, e tanben perque es ça que la sacrément pejoratiu e condescendent, pensatz pas ?
Alara, òc, i a de parallèlas entre la formacion de l'occitan e lo creòl. Los dos son nascuts del rencontre violent e subte entre doas populacions de lengas diferentas, l'una colonizant l'autre e prenent o poder. Aquel rencontre violent e rapid, crèa una situacion ont las gents se devon comprene lèu. E çò que se passa dins aqueles cases (n'i a d'autres exemples), es lo fenomèn de créolisation. Se pren un substrat (las lengas africanas pel creòl, las lengas cèltas, aquitanas, etc... per l'occitan). Aquel substrat servís per la sintaxi, perque pendent rencontre entre doas lengas, es la partida que subsistís lo mai, que resistís lo mai al cambiament. Aquela sintaxi es la conjugason, la plaça dels mots dins la frasa, e es lo rebat de la faiçon de veire lo mond, diferenta segon cada pòble e cada lenga.
Puèi, sus aquel substrat, se recupèra lo vocabulari de l'autra lenga, qu'es reïnterpretat, siá per un cambiament de forma, ja a causa de l'accent diferent, siá per un cambiament de sens.
Se s'agacha lo creòl, la sintaxi es africana : vèrb non conjugat, marcador modal del temps davant lo vèrb, posicion de l'article a la fin del nom, cambiament de las vocalas d'un mot segon lo qu'o precedís, tant de caracteristicas que se retròba dins mantuna lenga d'Africa de l'Oèst d'ont proven la partida granda de las créolophones (wolof del sénégal, kikongo o lingala de Còngo, etc.)
Se retròba d'alhors del vocabulari que ven d'aquelas meteissas lengas.
Per exemple :
Se tròba lo mot « kay » en wolof
Se tròba lo mot « bonda » en bambara, kikongo, dioula
Coma tota lenga viva, lo creòl evolua, e coma l'occitan, es victima de la diglossia, amb los meteisses efièches. Amb lo temps se franciza, coma l'occitan que ven de còps del francitan coma lo bordeluche per exemple, o lo catalan que se « castelhaniza »
Vesi d'alhors una autra analogia entre lo creòl e l'occitan, sa diversitat dialecticala e son intercompreneson dins lo meteis temps. Parli aicí del creòl antilhés, puèi que qu'entre lo creòl guaianés, martiniqués, guadalopenc, haitien, e d'autras quitas illas uèi anglesas mas amb de creòls a basa lexicala francesa (Dominica, Sant Vincent, Santa Lucia per exemple), i a cèrtas de diferéncias, mas una perfiècha intercompreneson.
Tot aquò per dire, es pas la pena de desvalorar una autra lenga per valorizar la siá, lo creòl es tot tan respectable coma l'es l'occitan, e seriá damatge de se comportar coma locutor d'una lenga minorizada amb lo creòl coma lo francés parisenc de basa amb l'occitan.
Per acabar sus aquel subjècte, pensi que « t » en utilizant l'expression « l'eldorado dels aquitans » fasiá referéncia a aquel libre :
L'Eldorado des Aquitains : Gascons, Basques et Béarnais aux îles d'Amérique (XVIIe-XVIIIe siècles) - Jacques de Cauna - Librairie Mollat Bordeaux
De tot aquò, preferissi retenir lo comentari savi de « t » :
« ne fau èster pro fièr per la parlar mei , lo mei que se posqui, entre nosautes de segur , mès n'es pas pro : sustot , tanben la parlar pertot , aus que ne son lunh, , un mot ací , un mot aquí , una frasòta, un provèrbi , per que sabin que la lenga es presenta , qu'es viva.. qu'es nòste biais de pensar e de nos exprimir . Deishar la timiditat , gausar parlar tostemps e pertot : tanlèu que n'èm pas mei entre nosautes , parlam tròp francés. Los franchimans impausan lo francés ? Rai ! l 'occitan se deu hèr véser e enténer pertot eth tanben , tant que se pòt, en la vita vitanta . Mau-aisit segur ! mès la lenga nòsta , se l'aimam pro , agim coratge a cada moment. Resistir , non es pro, la fau mostrar , e mostrar que l'aimam. «
« t » , se volètz escambiar sul creòl o lo gascon, aquí ma pagina facebook, serai encantat de discutir amb vos.
https://www.facebook.com/people/Transmission-Intergeneracionala/pfbid0bviKfnHgXaeEXAbGhH5aH9ZBf1UQeGB5rDp5dAn4TaHPvU2BNCrwGgmUjjezpdPAl/
Adishatz à tots ! Tenetz vos fiers ! Siatz hardits !
« Per l’onor deu païs sosténguer
E per sa dignitat manténguer «
(Pey de Garros)
> passa país
N'es pas briga la significacion ! completament faus , a despart deu sens vertadèir !
La significacion , la vos dirèi quan me l'auratz donat per aqueth second exemple :
" kò mwen las .// an las ""
Ic torni diser : Una lenga, ne son pas MOTS , es un PENSAR
Disi aquò per l'occitan tan com preu creòl.
Vòstre comentari es a mand d’èsser validat. Per terminar lo procès de validacion, vos cal encara clicar sul ligam qu’anatz recebre per e-mail a l’adreiça qu’avètz indicada.
Escriu un comentari sus aqueste article
Senhala aqueste comentari