As 38 ans, cercarà era renaishença der aranés escrit, coma ac hègen dejà es felibres d’Occitània; e ac harà amassa damb era Escòlo deras Pirenèos, que hège un an auie fondat eth que serie un gran amic sòn, Bernard Sarrieu Non è agut enes mans eth Vocabulari Aranés de Mn. Condò. Mès, me ne parlèc eth filològ Joan Coromines e me didec que l’auie estudiat e se’n servic entara sua tesi doctorau Totes es Institucions culturaus araneses an volut hèr memòria enguan dera òbra deth nòste poèta; tanben eth Conselh Generau d’Aran Condò recebec influéncies dera Reneishença Catalana, e tanben de Mn. Verdaguer, 20 ans mès gran qu’eth poèta aranés Aué n’auem agut sòrt dera escòla, toti es mainatges aprenen a parlar e escríuer er aranés; tanben es que non son de familhes araneses. Mès açò non vò díder qu’era influéncia deth castelhan non sigue plan grana

Mossen Amiell, sabèm que vos sètz un admirator de la persona de Mn. Condò. Quand comencèretz de sentir aquel interès?

Jo sò hilh d’ua pòstguèrra. En aqueri moments es causes identitàries dera Val d’Aran restèren desbrembades. Quan jo neishí hège 11 ans ans que Mn. Condò auie morit... Coneishí ena mia dusau enfança quauque poèma deth nòste poèta, sus tot er imne ara Val d’Aran, premiat en Lheida er an 1912.  Siguec enes ans 1970 e damb era transicion politica, que m’interessèc era òbra de Mn. Condò e comencè a cercar-la, dera man tanben deth matrimòni Ponsolle dera Escòlo deras Pirenèos, e tota era vida m’a interessat eth nòste escrivan.

L'òbra de Mn. Jusèp Condò es considerada coma vitala dins l'istòria de la literatura aranesa. D’ont ven aquela indiscutibla importància?

Mn. Condò siguec hilh dera Renaishença Catalana, e es sòns estudis en Seminari de La Seu d’Urgell li dèren un gran amor ad aguesta lengua, que hè sua; e per açò escriuerà fòrça en catalan, sus tot enes sòns poèmes e correspondéncia privada. Quan ven tara Val d’Aran, er an 1905, as 38 ans, cercarà era renaishença der aranés escrit, coma ac hègen dejà es felibres d’Occitània; e ac harà amassa damb era  Escòlo deras Pirenèos, que hège un an auie fondat eth que serie un gran amic sòn, Bernard Sarrieu, e començarà a manar-les es sòns escrits en aranés.

Mn. Condò escriguèt sustot de poesia centrada sus Aran. Cossí definiriatz son òbra poetica?

Escriuec tanben pròsa: novèles, costumes, legendes, istòria; mes ei vertat que’eth se sentie poèta, presentant tèmes diuèrsi dera Val d’Aran. Òm se da compde qu’er aranés non li daue tostemp era riquesa poetica dera lengua catalana, mès rica en paraules e expressions. En aquera semble qu’eth s’i trapaue mès comòde. De totes manères non manque inspiracion e messatges ena sua poesia aranesa.

La tematica religiosa foguèt una constanta de sos escriches. Quina èra la rason d’aquela literatura religiosa?

Pensem que Mn. Condò presentaue es sòns trabalhs enes Certamens literaris, qu’en aqueri moments èren convocadi sus tot per institucions religioses; atau, era Acadèmia Mariana, de Lhèida, o er Avescat d’Urgell. Mès auem constància que siguec aunorat tanben en d’auti Certamens dehòra deth camp religiós. Er an 1915, auec un prèmi extraordinari enes Jòcs Floraus de Barcelona, damb eth sòn poèma EraMaladeta.

Una altra constanta es precisament Aran, sa geografia, son istòria, sa cultura. D’efièch, faguèt los Jòcs Florals de 1912 amb son poèma Era Val d'Aran. Cossí Aran inspirava son òbra? Amb son òbra podèm trobar una defensa de la cultura e de l'identitat tradicionalas aranesas?

Ua constanta ena vida de Mn. Condò ei identificar-se damb es lòcs o parçans a on auec de víuer. En Seminari d’Urgell se hec catalan; quan va tara comarca dera Litèra, pendent tres ans, escriu sus aqueth parçan: legendes, costumes, ena sua lengua, qu’ei un catalan pròpri deth lòc; quan se’n va a víuer ena Conca de Tremp, nau ans, escriu tanben sus aquera comarca: legendes, istòries...  Tot li ei publicat en Centre Excursionista de Catalonha, institucion que n'ei sòci e delegat.  Non ei estranh que quan ven tara Val d’Aran, toti es sòns escrits en aranés parlaràn dera Val d’Aran. Ère ua manèra de senter-se integrat damb era gent e era sua istòria.

E mai cultivèsse la poesia, tanben escriguèt los romans Sang nòble, sang deth pòble e Era Isla des diamants. Cossí definiriatz sa narrativa?

Es dues novèles an ua problematica aranesa. Era cuerta novèla Sang nòble, sang deth pòble a un gran contengut sociau. Ena Val d’Aran èren desconeishudi es privilègis de familhes, diguem-ne pairaus, coma podie passar en d’auti lòcs, dehòra dera Val d’Aran. Aguesta novèla ei ua critica a ua noblesa o distincions enes familhes, que non se dèc jamès en Aran. Per ua auta part i a ua denóncia dera situacion dera hemna, que patie discriminacions.

Era Isla des diamants ei ua vision de futur tara Val d’Aran. Mn. Condò auie vist anar-se’n tà França, un quaranta per cent, dera gent, 5000 aranesi, enes acabalhes deth sègle XIX e començament deth sègle. XX. Ena novèla imagine, damb vision profetica, ua Val d’Aran mès rica, ena qu’es aranesi saberàn aprofitar es sues riqueses, e serà mès unida damb era aute costat des Pirinèus, damb un tunèl.

Coma escrivan e prèire vos a inspirat, dins vòstra pròpria òbra, la vida de Mn. Condò?

È ua admiracion tà Mn. Condò, ath que veigui coma òme de letres o escrivan; mès tanben ua veneracion coma persona, sustot, en conéisher eth son epistolari, ues 35 cartes, adreçades ath que siguec eth sòn confident e conselhèr, er antic rector e professor, qu’auec en Seminari. En aguestes cartes se ve era grana qualitat umana e espirituau de Mn. Condò ena sua vida coma persona e capelhan.

Lo podèm veire coma creator del modèl linguistic literari aranés modèrne? Cossí estructurèt son tractat Vocabulari aranés?

Non è agut enes mans eth Vocabulari Aranés de Mn. Condò. Mès, me ne parlèc eth filològ Joan Coromines e me didec que l’auie estudiat e se’n servic entara sua tesi doctorau: El parlar de la Vall d’Aran. Ad aguest vocabulari, aué horaviat, li è ua grana laudança quan ditz de Mn. Condò: “Inspirat poeta i filòleg per amor, que llegà a aquesta obra copiosíssims escrits”. Ar Institut d’Estudis Catalans envièc es responses a un “Qüestionari”, e tanben un “Esbós de gramàtica”. Joan Coromines me parlèc de 18 quadèrns, qu’era neboda de Mn. Condò li auie deishat.

Quines actes son previstes ongan en Aran per revendicar la persona e l'òbra de Mn. J. Condò?

Totes es Institucions culturaus araneses an volut hèr memòria enguan dera òbra deth nòste poèta; tanben eth Conselh Generau d’Aran.

Totun, sa figura es pas coneguda en Catalonha. Que cresètz que caldriá far per desvolopar sa coneissença entre lo pòble catalan?

A mesura qu’era Val d’Aran a potenciat era figura de Mn. Condò, arribe tanben eth sòn coneishement a quauques entitats o persones de Catalonha. A toti es que vien tara Val d’Aran o s’interèssen per era ne poirà arribar un cèrta descubèrta deth nòste escrivan e poèta.

Poiriam veire l'òbra de Mn. Condò dins la literatura aranesa parièra a la de son contemporanèu Mn. Jacint Verdaguer per la literatura catalana? Quinas semblanças e diferéncias podèm trobar entre los dos poètas?

Certaments, Mn. Condò recebec influéncies dera Renaishença Catalana, e tanben de Mn. Verdaguer, 20 ans mès gran qu’eth poèta aranés. Era figura de Verdaguer arribaue enes seminaris de Catalonha, e fòrça estudiants èren portadi a escríuer. Mn. Condò escriuec fòrça poesia catalana, damb semblances ara poesia de Mn. Verdaguer. Eth poèma Era Maladeta ei inspirat en El Canigò, de Verdaguer. Mn. Cinto Verdaguer venguec dus viatges tara Val d’Aran, mès Mn. Condò, en aqueri ans ère dehòra dera Val d’Aran, en Moror dera Conca.  Mn. Condò auie de despartir eth sòn temps enter eth servici as parròquies e era vocacion d’escrivan. Quan ven tara Val d’Aran era sua mission enes letres serà un nau començament, un trabalh immens, que non durarà massa temps, ja que morirà joen, as 52 ans.

Se la Glèisa es estada un element basic per la vida de la literatura aranesa en tempses dificils?  

Er aranés parlat, enquia hè uns ans, non auie dificultats. Es capelhans èren aranesi e parlauen aranés, maugrat qu’enes celebracions religioses, ua bona part ère en catalan, mès enlà deth latin. Siguec Mn. Condò, eth solet, qu’inicièc era escriptura der aranés.

Vos que sètz etat estat un especialista de Mn. Condò, cossí vesètz sa part umana, es a dire la vertadièra personalitat de Mn. Condò? Se coneis qualque anecdòta que nos poiriatz contar?

En epistolari de Mn. Condò trapam qu’ère un òme respectuós e comprensiu damb es persones, maugrat que parle de dificultats e mautractes que recebec, jamès trapam una paraula de mesprètz, de planha, contra era gent; vedem en eth ua grana vertut.

Auie ua fina ironia, que trapam escrita. Atau se planh ath sòn conselhèr e ar evescat, que non auie sòs. Pensem qu’auec de mantier era sua familha, dera que se sent responsable; èren sèt persones: es pares, ua fraia viuda damb dus hilhs ben petits, ua auta fraia mès joena.  Ditz ath sòn conselhèr: “Guarda se sò apurat, que pensaua vener-me es midalhes e diplomes que m’an dat, mès non sabi a qui”. Un dia, era sua fraia, cerca que cercaràs, en armari dera ròba. Mn. Condò li ditz: "Qué cerques?". "Ua camisa", li respòn. "Non la cerques, l’è dat a un praube, que non ne portaue".

Es possible que las generacions futuras de la Glèisa manifèsten lo meteis engatjament envèrs la literatura qu’a demostrat Mn. Condò e quitament vos?

Pensem qu’aué en dia era Glèisa non a era incidéncia ena vida sociau, qu’auie hè uns ans; es capelhans èm plan pòqui; èm limitadi. Maugrat tot, es aranesi an clar e vòlen tada eri ues celebrecions en aranés enes glèises, quan non i a massa gent o toristes de dehòra. Es capelhans naui, qu’ara vien tara Val d’Aran, saben qu’an d’integrar er aranés enes celebracions liturgiques, an d’apréner aumens a liéger er aranés.  E era gent son dejà contents.

Sètz optimista amb las politicas lingüisticas, que fan venir possible que l'aranés desaparesca pas?

Aué n’auem agut sòrt dera escòla, toti es mainatges aprenen a parlar e escríuer er aranés; tanben es que non son de familhes araneses. Mès açò non vò díder qu’era influéncia deth castelhan non sigue plan grana, e pòden veir er aranés sonque coma ua lengua imposada ena escòla e la descueden dehòra der estudi. Per açò cau politiques e mejans qu'ajuden era lengua dehòra dera escòla. Aué s’escriu e se publique fòrça en aranés, mès tanpòc se lieg massa.

Griselda Lozano