Pensi que ja calie que i auesse ua decision, ua idèa de planificacion lingüistica encara que sigue a miei tèrme, mès que sigue un shinhau reau Eth moment d'actuar ère enes ans 1990. En aqueth sens anam tard, mès tanpòc tant coma tà deishà'c córrer Se i a causes que demanen sòs, tanben cau qu'era Generalitat s'implique [...] Es minories son cares [...] Se vòs qu'eth territòri sigue diuèrs, un territòri damb un benèster ligat damb aquera diversitat, es decisions deth mercat non van tostemp per aquieu Auries d'auer ua preséncia der occitan que siguesse pro viua enes lòcs de destinacion des que gessen a estudiar dehòra, qu'er occitan siguesse pro present enes estudis universitaris o ena vida universitària de Barcelona o de Lhèida Crear nuclèus de relacion en Barcelona, per exemple, entre gent que ges dera Val d'Aran non ei tan dificil A d'èster ua aufèrta que sigue assumida e creiguda per part de qui la produsís. As de produsir uns contenguts de qualitat Es occitans que creen contenguts, e que n'i a d'interessants, les cau hèr accessibles dera Val d'Aran estant

 
 
 
Conselh Consultatiu der Aranés: qu’es aquò? A qué va servir aquò? Qual comanda aquò?
 
Veiram tà que servís. Demori que servisque tà bères causes. Encara que non siguesse de contunh, jo auia seguit era sociolingüistica aranesa, damb es sues particularitats. Ja a compdar des ans 1996-1997 auia començat a observar per aquieu, auia hèt entrevistes, auia hèt eth trabalh d’avaloracion des resultats des tres lengües oficiaus ena escòla e tot aquerò. Pensi que i auie un moment qu’auíem perdut era oportunitat de hèr ua planificacion lingüistica ena Val d’Aran mès decidida, tà darrèrs des ans 1990 o per aquieu. E dempús i a agut coma un impàs, der an 93 o per aquiu que s’acabèc era implantacion ena escòla enquia hè quate dies s’a perdut un pialèr d’energia en discussions, en dispersion, en òbres que non acaben d’arribar... e jo pensi que ja calie que i auesse ua decision, ua idia de planificacion lingüistica encara que sigue a miei tèrme, mès que sigue un shinhau reau, non? Alavetz, per aqueth costat me semble qu’ei ua bona causa. Mos an demanat ua sòrta de conselh consultatiu entà que nosati pogam díder se qué serie ua planificacion lingüistica coma cau: quines son es prioritats, quines son es causes mès importantes e quines son es mès urgentes, que de còps son paramètres diferents. Cau hèr ua campanha publicitària o non? Quines son es donades que non coneishem pro e mos calerie conéisher tà planificar ben? 
 
Es persones que son en Conselh Generau e que son tecnicianes, que ja hè temps que trabalhen aquiu, demanauen un espaci de discussion damb ua perspectiva mès larga, un contrast de visions e ua fixacion de critèris en tèrmes de planificacion, ath delà deth prètzhèt quotidian que demane ua dedicacion intensa. Per exemple, calerie encargar analisis, un shinhau focalizades en causes que non sabem pro o que sabem mès que cau quantificar. As es donades que te da er IDESCAT, òc, mès son donades un shinhau massa generiques, bèth còp. Per exemple era anilisi que hec Aitor Carrera des donades de 2013 ja mos ditz causes que son preocupantes, e es donades de 2018 non les contradissen. Anam un shinhau ena madeisha direccion que non ei guaire bona. Clar, se i calie méter! Ja te digui, eth moment d’actuar ère enes ans 1990. En aqueth sens anam tard, mès tanpòc tant coma tà deishà’c córrer.
 
 
Parlatz de prioritats, de causas importantas e de causas urgentas. Per ont se comença?
 
Jo pensi qu’ua causa urgenta, que dilhèu non ei decisiva mès qu’ei urgenta, ei ua intervencion sus era visibilitat dera lengua. Ja sigue en pannèus, en messatges que son dehòra en carrèr, indicadors diuèrsi, hilats... Ua sòrta d’analisi, de diagnòsi de quina ei era preséncia publica dera lengua, quina ei era visibilitat, e actuar aquiu. Aquerò ei ua causa dirècta que se pòt hèr, perqu’ei tangibla. Mès, clar, aquerò non ei vitau, perqu’era vitalitat dera lengua se jògue en d’autes variables. Era vitalitat dera lengua a relacion damb era transmission familiara, e donques damb era rendibilitat deth hèt de transméter era lengua. Aquerò ei mès important e non ei tant immediat, perque digam qu’as d’actuar damb ua planificacion a long tèrme. Aquiu i a factors diuèrsi, per exemple era escolarizacion, era preséncia enes mejans de comunicacion, era aufèrta audiovisuau... Aquerò ei vitau, mès non ac pòs hèr en dus dies. E sustot son actuacions ath nivèu des actituds lingüistiques, deth valor que se conferís ara lengua. Ei per aquerò que te didia qu’enes ans 1990 auíem perdut ua cèrta oportunitat, perqu’ère un moment a on se decidie s’era lengua podie servir coma un critèri important entà definir qué o qui ère aranés. Ara, dilhèu eth discors s’a estabilizat en un sens a on era possession dera lengua non ei un hèt decisiu en moment d’identificar-se coma aranés, e s’aurie impausat un shinhau era idia de territòri, eth hèt d’èster ena Val d’Aran, neishut ena Val d’Aran, mès eth hèt de parlar aranés o non non serie tan decisiu. Me semble qu’es emplecs lingüistics s’an desligat un shinhau deth territòri. A jo me da aquera sensacion, aquerò ac calerie observar ben, s’ei atau o non. Bon, cambiar aquerò costarie, cau redefinir eth discors, cau redefinir es actituds, cau redefinir eth valor dera lengua coma identificador deth territòri madeish, deth grop madeish, e aquerò non se hè en dus dies, mès ei era clau. Fin finau, es actituds son era clau, e son era causa mès complicada, perqu’ei dificil de preveir tà on anarà; cau actuar ena escòla, mès en d’auti endrets tanben. Aquiu ja veiram! Pensi que basicament cau ajudar a bastir un discors que sigue rendible entà qu’era gent decidisque qu’ei interessant de transméter er aranés, transméter er occitan, as sòns hilhs. 
 
Non s’a copat era transmission interfamiliara. Ei a díder, reaument non i a un procès de substitucion lingüistica, o aumens non semble que n’i age, voi díder qu’era gent que transmet era lengua en chifres absoludes non a baishat. Ei inferior eth percentatge, evidentament, es chifres relatives; mès es absoludes non. Passe que, clar, s’era lengua dèishe d’èster un factor fòrt d’identificacion personau e de grop, me da era sensacion que deisharà d’èster ua causa que se suenhe coma importanta entà èster transmetuda, e alavetz poiríem èster en prològ d’un procès de substitucion. En aguest sens mos cau trabalhar. Jo pensi que i a un grop de poblacion qu’arribe ara, o qu’a arribat enes darrères 8-10 annades, qu’ei aqueth grop de poblacion migranta de dehòra der estat e qu’ara ja son practicament era mitat dera immigracion ena Val d’Aran; aqueth grop pòt causir er occitan sense tanta pression. Ei a díder, eth grop de procedéncia lingüistica castelhanofòna normaument seguís damb era dinamica d’emplegar eth castelhan; es que vien de dehòra, que non an un ligam familiau damb eth castelhan e que soent ja vien d’ua situacion de minorizacion lingüistica, ei mès facil que veiguen er occitan aumens coma dusau lengua, e donques, sedusir aguest grop ei interessant. Non ei diferent deth cas de Catalonha, en generau. E sustot se semble fòrça ath cas des airaus metropolitans. Ei a díder, era immigracion de dehòra der estat son quasi era clau, perque son es que pòden “quèir” d’un costat o der aute. Se quèn deth costat dera lengua autoctòna te hèn a capvirar eth panorama.
 
 
Una question un pauc de lenga de pelha: vos van daissar trabalhar? I a totjorn la politica. Vos sètz un sociolingüista, aquò vòl dire un professional de la lenga, mas las gents que van prene las decisions son pas de professionals de la lenga, son de politicians que benlèu van pensar a sos votaires
 
En principi èm aquiu tà conselhar e dempús era execucion ja non ei causa nòsta. Aguest Conselh ges der engatjament dera sindica Maria Vergés damb era politica lingüistica, mès jo non me voi méter en lòc de qui ei aquiu a decidir, damb un panorama demografic complicat. Era politica lingüistica ei complèxa pr’amor qu’ei transversau, en un sens estricte. Per exemple, se tu comences ua determinada iniciativa en terren deth torisme, era lengua i a d’èster contemplada, perque finaument era preséncia o abséncia dera lengua ena Val d’Aran a relacion damb era idia generau de territòri, e eth territòri madeish ei condicionat peth hèt que viu deth torisme e era imatge que se projècte acabe per èster era autoimatge. Inserir era lengua aquiu ei fòrça interessant. Se hès qu’era lengua sigue un atractiu entath torisme, finaument crees ua autoimatge a on era lengua ei imbricada e presenta de forma automatica. Eth desfís ei de hè’c sense quèir en folclorisme ued. Alavetz, non ei tant ua volontat de méter sòs aquiu o non, perque i a causes que se pòden hèr sense guairi sòs, ei mès ua qüestion de decision, que per çò que jo veigui i é tota. Mès aquerò ja non ac auries de parlar damb jo. Com ac veiràn es agents implicadi? Se tot çò que prepausaram se harà, s’ac poiràn hèr, o auràn mejans tà hè’c... Perque, se i a causes que demanen sòs, tanben cau qu’era Generalitat s’implique. Perqu’era dotacion budgetària dera Generalitat tanpòc ei que sigue ua enormitat. Es minories son cares, qué vòs que te diga? Ei atau. Ei ua manèra de díder, è! Non voi díder: “son cares, milhor que non i siguen”. Se vòs qu’eth territòri sigue diuèrs, un territòri damb un benèster ligat damb aquera diversitat, es decisions deth mercat non van tostemp per aquieu. As d’intervier, e aquerò vò díder meter-i mejans. Mès ath finau aquerò a un retorn, segur. 
 
 
Parlatz de l’atrach toristic de la lenga. Ieu pensi que i es. Pensi a Eth galin reiau, per exemple. A Vilafranca del Penedès ai trapat de produches etiquetats en aranés e aquò balha una marca d’autenticitat. Que benlèu es pas autentica, pas’rai? Sabi pas ont fan o fan far l’armanhac. Mas coma es en aranés aquò sent l’armanhac de Gasconha. Parièr per un Juranson etiquetat en gascon, las gents te van dire: “Aquò es del país!”.
 
I aurie exemples pertot. Ei vertat qu’era situacion sociolingüistica ena Val d’Aran se semble dilhèu ara situacion sociolingüistica deth catalan en airau metropolitan, en cèrtes causes ei atau. Mès tanben ei vertat que, encara qu’er aranés ei occitan —e se cau agarrar ad aquera basa que te darie mès de terren entà córrer, entà dar visibilitat as productes lingüistics, tant es que produsisses tu coma es que te pòden arribar de dehòra—, en cèrtes causes se semble a d’autes comunitats pirenenques, siguen o non siguen occitanofònes. Per exemple, comunitats pirenenques que son catalanofònes an dinamiques semblantes ara dinamica aranesa; aquera dependéncia totau de çò que t’arribe de dehòra perque ja penges deth torisme practicament, non ei totaument atau mès tendís a èster atau. Alavetz, per exemple, era mòda darrèra que son aqueres corses multitudinàries de trail running, o corses de montanha, o espòrts d’aventura... Aquerò ei ua mòda relativament recenta, des darrèrs ans. Pera rason que sigue, aqueres iniciatives tendissen a foncionar en ua lengua que non ei era autoctòna. Perqué aquerò? Non ac calerie. Quan tu demanes as qu’ac organizen, era prumèra causa ei que non se demorauen que les ac demanèsses, non i auien pensat. Digam qu’eth sens comun les auie portat a pensar que, coma ei ua causa qu’a d’èster internacionau, que sigue dirèctament en castelhan, e alavetz ei mès internacionau. E perqué non anglés, non? Era qüestion ei qu’era lengua autoctòna non a lòc aquieu per aquera fausa idèa de practicitat. Ei un enganh, aquerò; en realitat ei resultat d’ua vision diglossica. E ei tanben un error, perque justament eth hèt qu’era lengua i sigue presenta —e ben presenta, non simplament de manèra simbolica— ei ua causa qu’es que te vien aprecien. Nos les hè cap de mau e se les hè mau aquerò, aqueri pòqui que les hèsque mau dilhèu son es que non voleries que venguen. Voi díder, t’as de creir era idia de respècte peth territòri e aplicar-te-la, t’as de creir qui ès tu, e per tant, méter era lengua aquiu enes activitats que mediatizen eth tòn contacte damb eth dehòra finaument ajude a bastir era tua identitat. E aquerò passe per tot: es productes comerciaus, quinsevolh causa que gesque deth territòri, que n’i a fòrça perqu’ei un territòri que constantament s’aufrís as de dehòra. Se te venes en occitan, finaument, dilhèu era gent que non an er occitan coma lengua pròpria veirà que forme part dera tua definicion. Ara, se renóncies ja d’entrada, en moment de contactar damb es de dehòra, evidentament aquerò non contribuís a qu’era gent deth territòri que non sigue occitanofòna adòpte aquera idia d’identitat lingüsitica. Cau èster decidits. Non cau auer pòur de pèrder es sòs perque i sigue era lengua, aquerò serie ua causa estonanta. Non i a arren que demòstre qu’as de pèrder sòs perqu’era tua lengua sigue presenta aquiu. Presenta ath deuant de tot, è! Non coma dusau o tresau opcion. Passe coma ena television, eth hèt de hèr programes que non valen arren perqu’as pòur o perque non as hidança enes receptors. Per contra, se dèishes de tractar as receptors damb autoprejudicis, dilhèu i guanham toti. Era pòur de pérder sòs non ei logica, ei una projeccion dera identitat diglossica, a on era lengua dominanta ei era lengua d’interposicion. Aquerò ja mos ac a explicat Xavier Lamuela hè temps, non a arren a veir damb era rendibilitat economica des lengües. 
 
 
Pensi que i a de causas que costarián pas de sòus. A ieu, se me cal organizar quicòm a Barcelona me cal demandar la permission a la comuna de Barcelona, e te van balhar lors condicions. Per una corsa, per exemple: servicis de provesiment, personal de seguretat, de santat... E demest las constrenchas, que n’i a tot plen totjorn, en Val d’Aran una deuriá èsser “la lenga prioritària serà l’occitan aranés”. Benlèu tan simple coma aquò. En lor balhant lo contacte dels traductors, se n’an pas. E aquò costariá pas de sòus. Per far qué que siá i a totjorn de constrenchas e condicions.
 
Non ei bric dificil aquerò. Segur que non ei complicat, ei simplement un automatisme que cau cambiar. Ja non digui tocar çò que son es practiques lingüistiques dera estacion d’esquí de Baqueira-Beret, aquerò ja ei ua maquina fòrça gròssa qu’a es sues dinamiques intèrnes e dilhèu còste mès de cambiar. Mès perqué non? Es tempsi càmbien, se’n pòt parlar. Mès ja non m’i meti tant, aquiu. Se vas un shinhau pera Val d’Aran vas a veir qu’en paisatge lingüistic era preséncia deth castelhan ei prominenta, un shinhau pertot. E aquerò ei ua causa que pòs cambiar, e a partir d’aquieu te vas metent un shinhau enes diuèrsi airaus a on as competéncia. Eth Conselh a competéncia en torisme, en miei ambient, en ensenhament... Son donc tres airaus importanti que pòs tocar. E es causes que non pòs tocar dirèctament les pòs acordar.
 
 
Per aqueste conselh consultatiu, son anats a l’Universitat de Lhèida, que i a la Cadièra d’Estudis Occitans, e i vesi tanben de mond que son pas araneses, que son occitans de l’autre costat de la termièra. Parlatz-nos un pauc d’aquò, i sèm pas tant abituats. I a de mond que van aconselhar los araneses amb un vejaire “francés”.
 
Vam a veir. Qui i a aquiu? Ath delà que i sò jo, qu’en cèrta manèra m’auien cargat de bastir aqueth Conselh, finaument siguec eth resultat de parlar entre nosati e veir qui i poderie participar —tanben i auie restriccions per çò qu’ei deth nombre de persones, per rasons de foncionalitat—. I és Frederic Vergés, qu’ei un istoric deth trabalh per aranés. I son es persones que desvolopen un prètzhèt tecnic: Manuela Ané, Veronica Barés e Xavi Gutiérrez. Era sua coneishença sus eth cas e eth sòn compromés son dehòra de dobte. I a ua companha deth mèn departament qu’ei Helena Torres, que hè ua tèsi ara sus sociolingüistica, e que coneish situacions de cèrti isolaments lingüistics qu’an es sues caracteristiques comparables damb er aranés, coma per exemple es grops grèco-parlants deth sud d’Itàlia, ath delà que coneish eth cas aranés per proximitat; i é Xavier Lamuela, que coneish eth cas aranés dempús de tanti ans, e que coneish eth cas occitan en generau tanben, e me pensi qu’ei ua persona que mos pòt ajudar a bastir es critèris basics entà trabalhar; dempús i é James Còsta, dera Sorbona, que coneish eth cas occitan en generau, mès coneish tanben casi coma Gales, o Escòcia, a on i a situacions plan diferentes e ath madeish temps comparables ara nòsta; e dempús i e Estève Cròs qu’ei der Ofici Public dera Lengua Occitana. Ei aquèro que dides, Cròs e Còsta son eth punt d’enguarda “der estat francés estant”, coma se didéssem. Mès i èm es auti entà cercar eth balanç, non? Tanben a d’èster finaument un resultat de saber cada un çò que pòt aportar. Alavetz, per exemple, es persones que vien de d’auti airaus mos pòden aportar aquera idia de comparason e de saber çò qu’a foncionat o non a foncionat cap en d’auti lòcs. Qu’a jo m’explique bèth un qué i a, per exemple, que s’age hèt en Escòcia, per exemple ua politica lingüistica que s’a aplicat ena isla de Skye e per aquieu, que son airaus un shinhau isolats, o en Gales; çò que me pòt díder, a jo m’interèsse. Dilhèu es qu’èm mès ath costat o qu’èm mès coneishedors deth cas aranés podem elaborar propòstes concrètes e dempús es auti mos diden: “ben, mès causes coma aquerò s’an hèt aquieu e an dat aqueth resultat o non”. Mos pòden dar un vejaire damb mès de distància.
 
Non ei ua qüestion que digues, ei un cargue pagat e cau ua persona que sigue ua coneishedora fòrça fòrça especializada en cas aranés, perque mos cau concentrar es esfòrci monetaris. Non ei eth cas, perqu’ei ua comission que i a ua cèrta remuneracion peth temps estricte des amassades. Non ei despena perduda. En cas particular d’Estève Cròs, eri an observat tanben çò que se passe ena Val d’Aran, ua partida des sues enquèstes s’an hèt sus era Val d’Aran e aumens eth madeish coneish fòrça ben eth cas aranés. Per exemple, mos auie presentat eth darrèr dia era propòsta der OPLO, ua campanha publicitària de promocion dera lengua que se hè a traués des camins de hèr, dera SNCF, qu’ei fòrça interessant que se hèsque per aquieu. En totes es gares, en totes es estacions d’ua bona partida d’Occitània i a aurà uns panèus damb ues imatges impactantes tà promocionar era lengua e aquerò ei un reclam entà entrar en un ligam web que dempús te da tot d’informacion interessanta. Ei pensat mès que mès tà gent que non parlen occitan, evidentament, e sustot joeni, gent que se botge. Dilhèu non ei eth tipe de gent a qui dirigiries ua campanha ena Val d’Aran, mès eth tipe de campanha mos interèsse, a jo m’agradèc fòrça, perqu’er aspècte visuau ei fòrça trabalhat. E dempús non as guaire tèxte, simplament as un ligam web entà que pogues anar a cercar era informacion. Ei ua causa que mos manque, ua campanha impactanta e ua preséncia efectiva en web, en internet, que te dongue era informacion, que te permete d’accedir ara lengua, de formar-te, o d’informar-te ena lengua, e damb ua estetica actuau. Non aqueres causes de tèxtes longui damb informacion sus era istòria der occitan, qu’ei fòrça interessanta, mès coma impacte enes joeni mos interèssen d’auti formats. Aquerò, der OPLO estant mos ac pòden explicar un shinhau, perque mos an passat ath deuant en aqueth sens. Simplament ei ua qüestion d’adaptà’c, ei ua causa que i trabalham ara. Jo pensi que podem hèr causes interessantes. Non ei tant era procedéncia territoriau, perque ja mos coneishem fòrça toti, ei mès era possibilitat de bastir punts d’enguarda contrastats. E dempús ua causa qu’auem descurbit damb era pandemia ei que mos podíem amassar gent d’a on voléssem perqu’es amassades son tostemp en linha. Alavetz pòs agarrar a ua que trabalhe en París e un que trabalhe en Itàlia, o en Grècia. Eth solet condicionament ei era qüestion lingüistica, quina lengua de trabalh emplegues, mes dehòra d’aquerò... 
 
Voi díder que pòs auer ues persones que i son de forma regulara, coma se didéssem, e dempús as era opcion de convidar a persones qu’en un moment dat te pòden parlar de causes concrètes que t’interèsse resòlver. Per exemple, a traués d’Helena Torres podem accedir a persones que trabalhen en sud d’Itàlia sus era qüestion des comunitats grèco-parlantes d’aquieu, o d’auti lòcs. Les podem convidar, parlar damb eri d’ua causa concrèta, e dempús ua causa que m’interèsse fòrça a jo ei d’accedir damb facilitat as sectors implicats laguens dera comunitat madeisha. Per exemple, mos pòt interessar parlar damb representants des comerciants, aquerò segur, perque les as d’implicar en ua campanha o en ua accion deth tipe que sigue; as d’auer complicitat aquieu, se non non haràs arren. O te pòt interessar parlar damb persones que trabalhen en un determinat sector toristic, per exemple entrepreses d’espòrts de montanha, o d’aventura; o gent que trabalhe en sector dera nhèu, der esquí. Aquerò eth format en linha t’ac facilite. Pòs convidar qui volgues a ua amassada a on èm toti e arribar a saber qué ei çò que pense aqueth sector o aumens ua part importanta d’aqueth sector. Podem hèr ua diagnòsi fòrça mès agila. Se i a visions diferentes ei mès interessant. 
 
 
Avètz fach adès lo rapòrt entre l’airal metropolitan de Barcelona e  la Val d’Aran. Sabi pas s’i soi totalament d’acòrdi (mas agachi de Barcelona estant, es un vejaire exterior). I a una corsa en Aran, la d’Aran per sa lengua, que l’aranés i es present. Un professor de lenga catalana en airal metropolitan se va trapar, benlèu solament lo primièr jorn, o la primièra setmana, o lo primièr mes... d’escolans que dirèctament son contra la lenga catalana, perque las familhas i son contra. En Aran me sembla pas que siá atal, me sembla que la lenga que de mond s’i opausan es puslèu lo catalan. Vist de l’endefòra, me sembla que l’aranés es mai simpatic, quitament per de gents que lo parlan pas.
 
Pòt èster, mès aquò s’aurie de contrastar. Finaument ei ua qüestion ideologica, se vòs, ne didem actituds mès çò que i ath darrèr des actituds son ideologies que se repliquen, que s’auto-repliquen sense ua analisi guaire pregonda. Voi díder, ja qu’as parlat dera Corsa Aran per sa Lengua, era corsa comencèc er an 93, pensi. Eth moment dera prumèra edicion dera corsa ei fòrça concrèt, a relacion damb un procès d’implantacion ena escòla der occitan, qu’auie començat per èster ua opcion de tres linhes: se podie causir era lengua d’escolarizacion des hilhs, ja siguesse castelhan, catalan o occitan. A començaments des 1990 se comence ja a suprimir aquera tripla opcion, e me pensi qu’en 93 se suprimic era opcion d’escolarizacion en castelhan e dempús, dus ans mès tard, en catalan, de manèra que demoraue sonque ua opcion coma lengua veïculara entàs mès petits. Quan se causic era opcion de suprimir eth castelhan coma opcion de lengua veïculara entàs mès petiti, aquerò dèc lòc a ua reaccion, ua campanha en quauqui jornaus. Jo me’n brembi d’un titular a dues planes en ABC que hège pensar en un moment de tension, e era vertat ère que i auie tension, e i auie ua reaccion en contra dera escolarizacion en aranés, e era corsa ges d’aqueth contèxte, ère ua contrareaccion ara reaccion contrària ara generalizacion der occitan ena escòla. Dilhèu òc qu’a cambiat ara perque damb eth temps se vedec qu’escolarizar-se en occitan non ei ua causa qu’auesse de dar problèmes a persones qu’èren de familha castelhanofòna, per exemple. E tanpòc tàs catalanofòns. Ara, i aurie d’auti factors; jo, a darrèrs des 1990 non vedia çò que dides tu ara, que i auesse ua percepcion contrària ath catalan e non tan contrària ar aranés. Aué poderie èster atau. Pensa qu’eth panorama sociopolitic dera Val d’Aran a cambiat pòc a pòc enes darrères dues decades. Non voi quèir en analisis simplistes, mès era evidenta preséncia de VOX te hè a pensar que i a ua aversion ath catalan, e non tant ar aranés. Ei possible, mès calerie contrastà’c. Aqueres enquèstes d’actitud lingüistica qu’auíem passat tà darrèrs des 1990 les calerie tornar a passar perqu’ei ua auta generacion. Qué a passat damb eth cambi de generacion? Non sai, non me voi prononciar aquieu. 
 
Jo auia hèt un trabalh de prospeccion a traués d’entrevistes sustot damb joeni, auia entrevistat gent qu’èren ath torn des 15 ans d’edat, gent qu’estudiaue en segondària; dempús gent qu’ère ena franja de 25 a 35; e dempús a gent per dessús de 35. Ei a díder, estudiants, estudiants qu’èren dehòra ja, o auien tornat tara Val d’Aran mès encara non auien format famílies, e dempús de mès grani qu’auien hilhs que ja començauen d’èster escolarizadi aquiu ena Val d’Aran, e jo a partir d’aquieu non poderia díder que i auesse ua aversion especiau ne contra eth catalan ne contra eth castelhan. I auie mèsalèu ua percepcion diferenta dera identitat de cada un qu’ère bastida sus un critèri territoriau estrictament geografic o geopolitic o ua construccion dera identitat qu’ère mès culturau e mès lingüistica. A partir d’aquieu digam qu’era valoracion positiva o negativa des lengües non ère especiaument vededera. Ei probable qu’en aguesta generacion següenta que son es qu’auien peth dejós de 15 ans e qu’ara ja son mès grani, qu’an hilhs, aquerò age cambiat? Mès tanben i a relacion damb que fòrça gent a arribat, e qu’aquerò s’a reconfigurat en cèrta manèra. Era Val d’Aran ei petita mès ei complicat, tot aquerò, perque i a ua mobilitat que probablament te redefinís eth mapa d’actituds o de percepcions en qüestion de 15-20 ans, probablament. Ac calerie tornar a campar.
 
 
En parlant de mobilitat: ieu, per exemple, soi maridat amb una femna nascuda a mai de 400 km. Fòrça mond se forman lor coble endacòm mai. Mas la Val d’Aran es pichona, e aquò vòl dire que se vòles estudiar a l’universitat, i a pas d’universitat en Val d’Aran, e i a aurà pas jamai d’universitat en Val d’Aran. Aquò vòl dire que i a una granda partida de la populacion que partís pendent tres ans, almens. I a d’araneses que seràn formats en aranés, mas que puèi van pas demorar en Val d’Aran. I a d’estudis sus aquò?
 
Chifres d’aquerò, no’n conegui. Serie interessant de saber era quantitat mès tanben de quina manèra aquerò condicione es expectatives; era continuïtat dera lengua a relacion damb es expectatives. Aquerò non ac pòs cambiar, perque non auràs ua universitat ena Val d’Aran. Bon, i pòt auer estudis a distància, dilhèu eth panorama càmbie, mès ara per ara es causes son atau. Se càmbies Barcelona per Tolosa, en Tolosa ei en francés. Ei atau, ath nivèu d’universitat ei francesa, non occitana. Aquerò non ac pòs cambiar, mès òc que pòs cambiar s’eth hèt de non auer ua aplicacion dirècta dera lengua quan gesses a estudiar dehòra ei un factor decisiu o non. Se se ve coma un factor important, aquerò te hè a avalorar negativament era lengua, se dèishe d’èster un factor primordiau, primari, dilhèu non. Pensi que cau trabalhar en ua definicion deth ròtle dera lengua que i dongue estabilitat. Com incidir aquiu? Auries d’auer ua preséncia der occitan que siguesse pro viua enes lòcs de destinacion des que gessen a estudiar dehòra, qu’er occitan siguesse pro present enes estudis universitaris o ena vida universitària de Barcelona o de Lhèida. Calerie cercar se quini son es hilats per a on se botgen es estudiants que gessen e com incidir aquiu. O favorizar tanben era creacion de hilats entre eri, hèr qu’es estudiants dera diaspòra mantenguessen aguest ligam pendent que son dehòra, ja sigue que non tornen mès o que sigue temporaument. I a mejans entà hè’c, s’eri an interès. Crear nuclèus de relacion en Barcelona, per exemple, entre gent que ges dera Val d’Aran non ei tan dificil. Non ei impossible, d’entrada. E crear un ligam contunhat entre eth lòc d’origina e eth lòc de destinacion tanpòc non ei tan dificil, ara per ara. 
 
 
Aquò un pauc o aviam agut. A Barcelona i aguèt lo Jan Petit, un estanquet occitan a Gràcia que servissiá de ponch de rescontre d’araneses, d’occitans de pertot e d’estudiants d’occitan de Barcelona. La qualitat de la lenga dels estudiants d’occitan del CAÒC montèt espectaclosament. Simplament, a la fin de la leiçon los estudiants se n’anavan a l’estanquet, e parlavan en occitan a l’estanquet, amb lo patron e benlèu amb los inconeguts de la taula del costat, fins que lo patron de l’estanquet los saquèsse defòra en occitan. Tanben la pandemia a tuat El Faro Azul, que servissiá de luòc de rescontre dels vièlhs araneses emigrats a Barcelona. Aquò èra tras que preciós, e tot aquò es perdut. Aquò es la catastròfa.
 
Un espaci ei ua bona idèa. Jo veigui es estudiants en Lhèida que son aranesi e aumens en cèrtes epòques jo les è conegut coma un grop que mantenguien ua relacion entre eri, encara qu’estudièssen causes diferentes. I auie un moment qu’ena nòsta titolacion se podie aufrir aranés coma ua matèria d’eleccion liura, e le podie agarrar gent d’agronomia, o d’istòria o d’INEF... E aquerò servie entà que venguessen aranesi; dilhèu, coma pensauen que ja l’aurien aprovada simplament peth hèt d’èster aranesi, i anauen. Mès veiguia qu’en realitat les agradaue d’èster amassa. Aquerò a jo me semble fonamentau, crear espacis a on era gent se pogue trobar, ja sigue per afinitat culturau, per afinitat lingüistica, qu’ei eth factor de procedéncia geografica. Es aranesi tendissen a cercar-se entre eri quan son dehòra, aquerò ei normau, son gent que gessen dera montanha que se’n van tath miei dera ciutat —de Barcelona, per exemple—, que ja la coneishen, mès eth hèt de poder-se amassar les ajude a èster mès ben. Aquerò daurís aqueth sentiment de benèster damb era pròpria cultura. Jo non sò aranes, sò ribagorçan e tanben m’agrade saber se i a gent deth mèn endret que son per aciu, que les pogui trobar dehòra deth mèn vilatge. Aquera ei ua bona pensada, aqueri espacis qu’an desaparegut les calerie cercar per ua auta via. 
 
 
Per ara del Conselh Consultatiu ne sabèm pas gaire. Cossí anatz far per comunicar? Avètz pensat a una presentacion? 
 
Ja mos ac dideràn, açò a d’èster ua iniciativa deth Conselh Generau d’Aran. Finaument nosati haram en foncion de çò que mos diguen. Non mos podem presentar peth nòste compde. Ua causa que mos interèsse fòrça ei auer ua preséncia visibla, çò que se hèsque a d’èster visibilizat. Non entà que sigue ua visibilizacion vueda, simplament ei que, se non se hè a veir entre era gent a qui t’adreces, semble que te hèsque vergonha. Cau que i age era idia que i a bèth un que patís peth tèma e que lo suenhe, e que vò servir ara comunitat sus aquera causa, aquerò te pòt dar ua cèrta sensacion de confòrt, o aumens de pensar que non ei tot perdut. Visibilizar aquerò enes hilats ei important. Crear un espaci web, que dempús sigue projectable en d’auti hilats coma Instagram o Twitter, mès sustot en un web que sigue ben hèt e que sigue ua causa que tostemp i pogues anar, perqu’es causes en Twitter son fòrça volatiles. Mès qu’un acte de presentacion, çò que cau ei trobar un espaci de presentacion que sigue atractiu e que pogue comunicar que i volem trabalhar pera lengua. Es accions qu’an en marcha que se poguen veir aquiu, que non calgue demanar se qué se hè. E ja qu’abans m’auies demanat qué podie hèr era Generalitat, pensi qu’era Generalitat a era opcion d’incidir sus eth domèni des mejans, des mèdies. Ja non en format tipic o tradicionau de ramplir ua franja orària en television o ràdio, dilhèu serie eth cas de creacion de contenguts e meter-i es mejans entà hè’c, que non sigue ua causa testimoniau. Cau qu’era gent vege que i a ua aufèrta, e qu’era aufèrta non sigue simplament perqu’ei en aranés, cau qu’era aufèrta de contengut sigue interessanta. Quini son es contenguts, ei ua causa que non vau a entrar a discutir jo, mès cau que se distinguisque per atractiu des contenguts, non peth simple hèt d’èster ena lengua, perque se non pèrd totaument er interès. A d’èster ua aufèrta que sigue assumida e creiguda per part de qui la produsís, e aquerò non ei senzilh perque tanben demane sòs. Vò díder qu’as de produsir uns contenguts de qualitat, que ja ei car de produsir-les ena lengua que sigue, e a mès tà ua comunitat lingüistica qu’ei fòrça limitada. Aquerò ei una despropocion enòrma. Pensi que cau cercar er impacte o er espaci ample, er espaci occitan ample: es occitans que creen contenguts, e que n’i a d’interessants, les cau hèr accessibles dera Val d’Aran estant. Non? E son perfèctament consumibles. E a mès se’n pòt produsir de naus, compartint esfòrci. Eth govèrn dera Generalitat a era possibilitat d’auer un referent allofòn que non sigue castelhan, en aguest cas eth referent allofòn occitan pòt èster interessant, ei un terren per explorar. 
 
 
Un còp amb Vicent Sanchís, director de la Television de Catalonha, ai agut parlat un pauc de la qualitat de la produccion en aranés de TV3. Per l’informatiu 3/24 en aranés, i a la presentaira, qu’es una persona qu’o deu far tot, sens cap de sosten. Çò que me diguèt Sanchís es que i a pas cap de demanda, que de part de Val d’Aran i a pas degun qu’aja escrich per parlar de la qualitat de las emissions. E puèi, 3/24 es un informatiu catalan, pensat en catalan, jos una amira catalana e revirat a la lèsta en aranés. Un exemple: los prèmis Robèrt Lafont. Me rapèli qu’en 2016 foguèt premiada era Fondacion Musèu Etnologic dera Val d’Aran. 3/24 en aranés ne parlèt pas perque los informatius de TV3 i anèron pas. E 3/24 en aranés sortís pas far sos enregistraments e sos reportatges. 3/24 en aranés es gaireben sonque una traduccion del bulletin informatiu qu’abans 3/24 l’a fach en catalan. 3/24 en aranés parlèt pas de las manifestacions occitanistas de Carcassona, de Tolosa... ni a parlat de las mobilizacions contra l’“adobament” de la Lei Molac. Soi d’acòrdi qu’aquò còsta de sòus, mas benlèu es pas necite que los sòus los paguen los araneses. Caldriá que i aguèsse una pression que i es pas, perque las personas que se deurián bolegar se bolegan pas. Aicí caldriá cambiar qualques dinamicas tanben.
 
Evidentament. Mès represente que tad aquerò i èm nosati, entà dider-les-ac. Atau non pòt anar, alavetz aguesta ei ua mission qu’auem. S’eth Conselh Consultatiu a continuïtat, a d’èster atent a tota aquera sòrta de causes entà didé’c ath Conselh Generau. Aguest ei un mau generau, non ei simplament un mau aranés. Eth desinterès per un cèrt tipe de contenguts ei un mau compartit entre es mejans d’un lòc e der aute. TV3 deishe de hèr atencion a cèrtes causes, e aquerò ei preocupant. Per exemple çò que passe damb era lei Molac, qu’ei d’ua transcendéncia enòrma tath catalan dera Catalonha Nòrd. Com pòt èster qu’aquò demane un simple espaci en Telenotícies e eth doble d’espaci se da tà uns qu’en Brusèlles demanen non sai qué des vaccinacions? Qué ei aquerò? Ei era assimilacion d’ua vision ispano-centrica, finaument? Cau incidir aquiu tanben. Çò que me dides de Sanchis, aquerò non pòt èster. 
 
 
Dins lo sit de TV3 se pòt veire en aranés la sèria Es Pirenèus des der aire’, que presenta los toponims occitans en francés. Aquí dessús te pòdi dire qu’un grop de personas faguèrem protèsta. Seria plan qu’aquò se passèsse cada còp. Far passar lo messatge que cal trabalhar professionalament per encolerir pas lo mond. 
 
Eth tèma des toponims ei generau. Era pèrta de memòria sus çò que son es elements dera autoctonicitat de cèrti endrets ei un mau generau en domeni occitan e en domeni catalan tanben. Era manca d’atencion a çò que son aqueri elements, per exemple es elements toponimics, la vedí en un cas simple coma era publicitat des hèstes deth huec. Se produsic ua carta, un mapa d’endrets a on i auie hèstes deth huec, que s’auie hèt amassa entre es francesi, es aragonesi... e trapes qu’ena part catalanofòna d’Aragon es toponims èren en castelhan, entà non embestiar ad arren. Quan ac demanè ara Cadièra de Patrimòni dera Universitat de Lhèida, que i auie participat, me dideren que cada un i auie metut era sua version oficiau e non calie embestiar ad arrés. E non, se cau, cau hèr diferentes versions, mès es toponims que son en Aragon catalanofòn an ua version, e se nosati trabalham en Catalonha mos ac cau hèr ena nòsta pròpria lengua. E es toponims occitans ena França administrativa an ua version occitana, as d’impausar un critèri. Qué passe? Qu’era Cadièra ja non pensaue qu’aquerò siguesse important, simplament pensaue qu’ère important promòir es hèstes deth huec, e non pensauen que i auie un contengut lingüistic important. Ja non s’i pense, coma se siguesse sobrèr. Aquerò passe pertot. Tostemp pensi: “vos manque un filològ, o un lingüista”. Manque lingüistes pertot. Mès semble que bèth un pense qu’es filològs o es lingüistes son prescindibles. Filològs? Tà qué, se ja sabem toti escríuer. Ei pertot que i a un procès de manca d’atencion a aqueres realitats. D’aqueth punt d’enguarda, que bèth un pense que cau crear un Conselh Consultatiu, ja va ben, per un còp.