Jusèp-Loís Sans Socasau foguèt president de l’Institut d’Estudis Araneses-Acadèmia Aranesa de la Lenga Occitana (IEA-AALO) entre 2014 e 2022. Actualament a la retirada, pendent 40 ans ensenhèt las matematicas al segondari e trabalhèt per la lenga occitana. Dins aqueste darrièr encastre, foguèt responsable tecnic de l’occitan de la Generalitat de Catalonha e tanben del Conselh General d’Aran, sas accions se pòdon situar tant dins l’activisme educatiu coma dins lo social e lo politic. Laurenç Revèst a parlat amb el.

Coma vòstre itinerari personal a influenciat vòstras accions per l’occitan?

Comencè era mia relacion damb accions sociaus envèrs era lengua, damb eth catalan. Catalonha a mostrat ua grana sensibilitat pes qüestions lingüistiques. Existissen organizacions de tot tipe restacades ara lengua, e aguesta ei un eish central dera accion deth govèrn. Es accions de Catalonha, en matèria de lengua, an estat un modèl entar occitan de Catalonha, le an influenciat, le an amiat… Sense aguesta sensibilitat e accion en favor deth catalan, non s’aurien generat accions per occitan, e aué en dia er occitan de Catalonha non existirie.

Es accions de Catalonha, en matèria de lengua, an estat un modèl entar occitan de Catalonha

Coma evoluiguèt e evoluís l’occitanisme per vos entre l’audiovisual, lo mediatic, lo musical, lo cultural? Costat aranés, catalan, espanhòl e costat francés e italian.

Era evolucion ei semblanta enes dus costats dera frontèra. I auec un increment der occitanisme enes ans 80 del sègle passat e pòc a pòc se va perdent. Er occitanisme que demore ei mès elaborat mès intellelectualizat, mès en numèros absoluts, d’emplec, ei cada viatge menor. Çò qu’ei diferent d’un costat e aute des frontères ei era velocitat de transformacion. Deth costat francés, era pèrta ei mès rapida.

Quins novèls ligams possibles dins l’espaci occitan?

Era relacion damb tot er espaci occitan mos ei indispensabla entàs occitans de Catalonha. Pensi qu’ei indispensabla entath madeish catalan qu’a d’anar a cercar en occitan era sua origina e eth sòn futur, eth sòn espaci naturau.

D’evolucions notablas despí que vos sètz ocupat de l’occitan en Aran e Catalonha? Tocant estudis, mèdias, politica e d’autres nivèls...

Quan comencè, en Catalonha, non existien es mejans de comunicacion en occitan, es accions politiques èren insignificantes, era escòla ère en castelhan… Ara tot a cambiat, e era preséncia publica dera lengua ei fòrça significativa.

IEA-AALO sage de foncionar en tot respectar e tier en compde es decisions lingüistiques mès socializades e es organismes que hèn foncions d’Acadèmia en França e Itàlia

Quins tipes de retorns avètz après la creacion de L’IEA-AALO? En Aran, en Catalonha, en Occitània costat francés, en Occitània costat italian, en Espanha, en França, en Itàlia. E autra part.

Era creacion der IEA-AALO per part de Catalonha auec ua importanta repercussion entà orientar es aspèctes problematics dera definicion dera lengua. Er IEA-AALO ei era autoritat dera lengua occitana en Catalonha e açò definís ua referéncia qu’ei respectada pes institucions. En França e Itàlia calerie ua institucion que siguesse autoritat reconeishuda pes govèrns, mès non ei atau. I a temptatives... Serie bon era existéncia d’ua Acadèmia dera lengua occitana en França e ua auta en Itàlia. Er acòrd entre es tres Acadèmies non serie complicat e açò unificarie ua soleta version dera lengua. Açò ei eth modèl damb es Acadèmies der Espanhòl en mon sancèr: cada estat ispanofòn a era sua acadèmia e ath delà totes s’amassen ena Asociacion de Academias de la Lengua Española e se reconeishen es ues as autes. Ei eth modèl pluricentric. En tot qu’açò non passe, er IEA-AALO sage de foncionar en tot respectar e tier en compde es decisions lingüistiques mès socializades e es organismes que hèn foncions d’Acadèmia en França e Itàlia.

Es pas tròp depriment de veire que las autoritats francesas an una posicion que laissa morir l’occitan de temps que de vòstre costat, per l’istòria de l’estat espanhòl entre autres, l’occitan es integrat dins la societat?Coma o despassar?

De ben segur, s’auessem ua actitud activa des autoritats franceses, açò aurie un efècte positiu ena promocion der occitan d’aguest costat dera frontèra. Atau ei mès dificil e, a mès, cree posicionaments de desconfiança en nòste territòri e facilite processi de fractura e de trincament que non son boni entad arrés. Er argument positiu ven de Catalonha que tanben patís era separacion dera lengua en estats e regions diferentes e açò facilite era comprenença qu’era lengua va mès enlà dera frontèra e que cau tier-la en compde.

Vist que la situacion per la lenga occitana dins la societat es complicada sovent, e mai en Val d’Aran me sembla, coma vòstras accions an donat un imatge novèl?

Era Val d’Aran ei un territòri massa petit entà poder projectar era sua lengua en futur. Açò li cree ues dificultats enormes ena promocion. Eth hèt qu’er occitan sigue oficiau en Catalonha ei eth pas mès important ena promocion dera lengua occitana que s’a hèt enes darrèrs ans. Ath cant de tot açò auem podut hèr politiques valentes. Era transmission dera lengua a compdar dera educacion, der ensenhament, a estat un pas molt important que s’a consolidat ath long des ans. Era promocion ena vida sociau a compdat damb importantes promocions ena administracion, enes mejans de comunicacion, ena sanitat… e tot açò a vengut complementat damb era creacion dera Acadèmia dera lengua, er Institut d’Estudis Aranesi-Acadèmia Aranesa dera Lengua Occitana. Sense totes aguestes politiques era lengua occitana en Aran aurie desapareishut e ben ath contrari encara ei ua lengua viua.

Per provar de donar l’occitan a las gents immigradas, coma interessar los migrants a l’occitan?

Era promocion entre es immigrants non ei facila. Aguestes persones van entara Val d’Aran, e d’auti endrets, a trabalhar. En aguest intervau d’edat ei en que se produsís ua major pèrta der emplec dera lengua. Es immigrants an contacte damb era lengua a compdar dera escòla des sòns hilhs, mès non ei sufisent. Cau politiques qu’entren en mon deth trabalh e que les interpèle e les encoratge a entrar en mon dera lengua deth país.

D’un temps dins las Valadas se parlava de far una cadena de television pròpriament en lenga occitana que poguèsse emetre per tot lo territòri occitan, o almens sus la mitat sud-èst de l’espaci occitan de França, coma TMC. I auriá mejan de far aquò en Val d’Aran per nos “donar de lum”?

Era television, en dubèrt, en occitan serie ua bona aportacion ara promocion dera lengua. Encara i a fòrça gent que non emplegue es mejans tecnologics entà cercar programes e que simplament sarre eth boton entà alugar eth televisor. Cau, totun, èster conscients qu’ua cadena de television de qualitat còste fòrça sòs. Era Val d’Aran ei molt petita entà poder auer ua cadea. E cau remercar que non podem renonciar ara qualitat. Auer ua cadea provinciana, sense productes boni non harie cap de bon servici ara lengua. N’auem experiéncies… Calerà produsir ua television transfronterèra damb es auti espacis occitans.

Era Val d’Aran, certament ei petita e açò produsís limitacions

Quins trabucs i a agut per la collaboracion sus l’occitan entre Aran e França?

Es trebucs son constants, mès tanben i a collaboracions. Massa soent en França se considère qu’Aran ei tant petit, tant insignificant en comparason damb tot eth territòri occitan que non se la ten en compde. D’auti viatges eth hèt deth moviment dera independéncia de Catalonha espante a bèri actors francesi. E totun i a collaboracions, mès cau compréner que siguen puntuaus, petites… era Val d’Aran, certament ei petita e açò produsís limitacions.

Quinas avançadas a permés vòstre percors a ÈRC?

Era mia militancia politica en ÈRC a permés canalizar es mies inquietuds sociaus, es mies ideologies. I a auut d’auti partits politics qu’an ajudat ara auança dera promocion lingüistica. Se a calut è collaborat damb eri, en benefici dera lengua, en desvolopament des politiques.

Era auança mès importanta dera lengua occitana siguec era declaracion dera oficialitat der occitan entà tota Catalonha. Aquerò siguec trabalhat fonamentaument per un govèrn d’ÈRC en govèrn dera Generalitat.

Mos cau combater entà qu’era preséncia der occitan sigue en diuèrsi encastres. Cau qu’era politica s’interèsse per occitan

Quin avenir a l’occitan coma lenga?

Er occitan, maugrat es transformacions sociaus, serà tostemp present. Ei ua lengua de 1000 ans que resistís. Ara ben… era sua permanéncia pòt realizar-se enes encastres d’un emplec menor, pòt latinizar-se, deishar d’èster ua lengua viua. Aguest camin ei possiblament eth mès realista. Mos cau combater entà qu’era preséncia der occitan sigue en diuèrsi encastres. Cau qu’era politica s’interèsse per occitan.

Coma articular occitan estandard e occitan gascon aranés?

Cau accès as dues formes dera lengua. Es dues variantes son de besonh. En Institut d’Estudis Aranesi-Acadèmia aranesa dera lengua occitana promoiguem er estudi enes dues variantes. Auem dues seccions: era estandard e era aranesa. Cada ua s’ocupe dera varianta que designe eth sòn nòm. Non i a contradiccions en ensenhar es dues formes, son perfèctament compatibles e era ua refòrce era auta.

Parlatz occitan en familha, amb l’entorn?

Òc. Er occitan ei era lengua que mès parli, era prumèra.

Era soleta accion que pòt sauvar er occitan ei er engatjament politic

Coma l’occitan seriá salvable, o desvolopable en massa, partent de la situacion actuala?

Era soleta accion que pòt sauvar er occitan ei er engatjament politic. S’es partits comprenen qu’aguest ei un patrimòni prioritari, alavetz desvoloparàn es accions entà que sigue present enes accions dera vida vidanta. S’ei present, ei viu.

Quins son vòstres projèctes, personals, associatius o professionals?

M’interèssen totes es iniciatives qu’an a veir damb era lengua occitana, mès eth mèn ròtle a d’èster eth der aconselhament, eth dera opinion, eth d’aportar propòstes e reflexions qu’ajuden a préner decisions. Açò forme part der activisme, subertot enes espacis mès conservadors. Voi èster present en encastre dera reflexion, voi ajudar a condusir es accions mès rendables entara subervivença dera lengua, mès ja non voi decidir. Es decisions corresponen a d’autes generacions que vien darrèr.