Ai sempre considerada la cultura francesa coma “estrangiera” Lo teatre, au just, es un domeni que probable la lenga es a ganhar en visibilitat sensa pèrdre en qualitat La necessitat dau multilingüisme comença de ponchear dins li consciéncias Siáu d’un natural optimista, mi fidi dei perspectivas de desvolopament de la nòstra cultura Lu finlandés an conoissença de l’existéncia d’una lenga romanica occitana, qu’assòcian a la poesia classica dei trobadors e que considèran en general coma “mòrta” A l’universitat d’Helsinki, lo departament dei lengas romaniqui dispaua de ressorsas e de competéncias dins lo domeni occitan La reaccion dei senators francés au subjècte de la Carta Europèa dei Lengas Regionali o Minoritàrii non m’estona: èra previsibla Mi sembla que lu còrsos son lu solets d’aver en mans toi lu elements que li permeton de pilhar li decisions que lu concernisson, cen qu’es ver per cada region Es contradictòri de pretendre defendre la democracia tot en recordar toi lu jorns au pòble que non li es fach fidança

Se vos volètz presentar?
 
Coma introduccion, vos vau cuntar un pichin dialòg que conoissi d’a ment perque lo jugam mot per mot quatre còups de cinc quora mi presenti:
   
E finalament:
   
Per la faire corta, despí quasi sieis ans, siáu traductor de literatura finlandesa. Despí una desena d’annadas, de fach, mas denant, èra en parallèl d’un emplec de quadre dins una entrepresa d’integracion de sistèmas d’informacion de la quala ai fin finala capitat a m’escapar.
 
Aquela annada, fuguèri convidat a passar quatre mes en residéncia au Collègi d’Estudis Avançats d’Helsinki, au dintre de l’Universitat d’Helsinki, per mi consagrar ai trabalhs de traduccion “en immersion” en Finlàndia e en companhia de cercaires internacionals.
 
En parallèl, fau tanben de recèrcas en lengas e culturas finoogriqui —aparentadi au finés, doncas, mas en Estònia e dins tot plen de províncias de Russia, coma la Republica de Còmi— e, de mai en mai, sus l’istòria dau País Niçard.
 
 
D’ona vos ven l’interès per l’occitan niçard e a cultura occitana en general?
 
En quitar Niça per estudiar a Nantas pi trabalhar a París, emb de collègas venent de divèrsi regions de França, pilhèri consciéncia de mai en mai clarament de cen que faïa la particularitat de la mieu region natala. Es un procès pron classic. L’univèrs, per definicion, es la totalitat de cen que conoissèm. Per un enfanton, es papà-mamà. Après, es lo quartier, lo vilatge o la vila. Tant que non sortèm, ren d’autre existisse; lo demai, es de ficcion a la tèle. Es solament quora sortèm dau nòstre que desplaçam lo baricentre de l’univèrs e que descurbèm la particularitat de l’endrech dont venèm. Ensinda, rentram a maion emb un agach nòu. Quora Gustav-Adolf Mossa tornèt de París, se decidiguèt de laissar calar toti li activitats —mas totun geniali— ai quali s’ocupava alhà, per metre tota la sieu energia au servici de la cultura niçarda.
 
Siáu un etèrne viatjaire, finda. Aguèri l’astre de viatjar fòrça per Euròpa emb mei parents dau temps de la mieu enfança, d’èstre quitament mandat en America en sejorn lingüistic; despí, jamai manquèri una oportunitat d’“anar veire autra part”.
 
Per cen qu’es de la lenga, m’i interessavi coma a toti li autri lengas dau Mond, a una variacion pròche: èri conscient qu’èra la lenga dei mieus antenats. Mon rèirepairgran la parlava de segur, mon pairgran e sei sòrres ne’n gardavan una cèrta nostalgia mas sensa verament la parlar. E qu’explicava ben de cauas tocant lo mieu accent e lo fach que mi sentii jamai d’aise emb la cultura francesa presentada dins lu mèdias, qu’èra de fach directament sortida dei lengas e culturas d’oïl (levat dins li situacions que si calia trufar dei “provincials” dau “Miegjorn”).
 
De fach, ai sempre considerada la cultura francesa coma “estrangiera” —e li es ren d’ideologic dins cen que dii aicí—, fau que de metre de mots sus cen que ressentii mescladament coma enfant, sensa aver alora lo besonh d’analisar aquela impression confusa. Lu “filmes francés” non mi son mens estrangiers que lu “filmes estrangiers” —cen qu’es sempre lo cas, per exemple: li gents non parlan coma ieu, non vivon coma ieu, e mi pòdi identificar individualament a d’unu o a d’autres coma uman, m’estacar a elu, mas per ren de mai dau fach que siguèsson de França o d’autra part dau Mond. D’aquí lo mieu interès que faguèt que créisser per toti li culturas dau Mond, e que mi menèt per astre a mi consacrar professionalament, entretant e fins aüra, a la cultura finlandesa.
 
Per l’istòria, tot plen de generacions de ma familha trabalhèron a la Marina Reiala a Vilafranca e a Niça, d’unu a la marina, d’autres en tèrra dins l’administracion o coma fustiers. Quora la Marina de Savòia fuguèt mandada de Vilafranca a Gènoa (en 1815), aquelu fustiers si son virats devèrs li maions e lo mobilier, pi, emb lo succès dau torisme de luxe, devèrs l’ebenisteria, etc. Sus la question de la lenga dins la mieu familha, mon pairgran e sei sòrres an segurament banhat dintre dau temps de l’enfança. Lo paire èra baile d’una entrepresa familiala de marquetaria niçarda, e lu obriers parlavan niçard de segur (1a mitat dau sègle XXn).
 
 
La familha deguèt passar lèu au francés (mas a d’autri lengas tanben, per comunicar emb lu ivernants). Doncas ren de transmés, exceptat aqueu fosc sentiment d’identitat longtemps inconscient.
 
 
De qu’es a situacion de l’occitan aüra au vòstre, a soa visibilitat, a soa transmission?
 
Fauta de transmission familiala —vist qu’una o doi generacions an mancat de locutors dins tot plen de familhas—, remarcam una transmission pròpi activa per l’ensenhament e per li associacions. D’efiech, la màger part d’aqueli iniciativas culturali s’acompanhan d’una dimension lingüistica.
 
Actualament, la visibilitat demòra sigue autentica mas ben limitada (dins de pichins ceucles d’amics o d’iniciats), sigue larga mas pròpi folclorica (dins de grani pàginas culinàrii e patesejanti dau quotidian local, lo mendre mot es alora escrupulosament revirat en francés, republica obliga, cen qu’es d’aitan mai ridicul quora manipulam de lengas romaniqui). Es magara una fasa transitòria deguda au passatge de testimòni entre li generacions. Lo teatre, au just, es un domeni que probable la lenga es a ganhar en visibilitat sensa pèrdre en qualitat.
 
Pensi sobretot —l’espèri— que la necessitat dau multilingüisme comença de ponchear dins li consciéncias. Es evident que l’unilingüisme introduch per de còups de règlas per la Tèrça Republica francesa es mai que jamai un ver trabuc, dins lo mond d’ancuei. Lu francés an començat d’admetre que cau mestrear aumanco l’anglés. Mas cau capir que lo mai important, dins lo fach d’“emparar l’anglés”, non es l’anglés, es emparar: la competéncia d’emparar e de practicar de lengas diferenti. E justament, Finlàndia provesisse un exemple perfiech: toi li parlan finés, suedés e anglés despí l’enfança, e pòdon emparar d’autri lengas, en opcion, per après. Per aitant, lo finés non sembla amenaçat en particular, caduni dei lengas aguent una plaça reservada dins la vida e dins la societat.
 
Ancara una fes, siáu optimista e còmpti sus li jovi generacions per esplechar au melhor lu mejans a la sieu disposicion, que son potencialament de biais de sauvagàrdia, de desvolopament e de transmission infinidament mai potents qu’aquelu dei nòstres predecessors.
 
 
Coma vesètz l’evolucion d’a cultura occitana despui que i pilhatz part?
 
Semblava un chico poscoa dau temps de mon pairgran —dau mens en país niçard— per cen que ne’n podii percebre. Mas dins li annadas 2000, remarquèri de desvolopaments estimulants. Per exemple, lo Teatre Niçard de Francis Gag (dau nom dau creator Francis Gagliolo dich Gag) que faguèt una adaptacion d’una comèdia de Chekhov per Laurenç Terese: Una demanda en matrimòni. La traduccion e l’adaptacion son sempre de mejans d’extrèms enriquiments per desvolopar li lengas, li literaturas e la conoissença dei autres e de per se. Aquel espectacle s’inscrivia dins una grana èrsa creissenta dau teatre niçard, renovelament dau repertòri, mas tanben dei actors e dau public. Dau còup, quora la directritz artistica dau Teatre Nacional de la Republica de Còmi mi demandèt se non conoissii una tropa, per astre, en lo mieu país, que li seria un espectacle de Chekhov dins lo sieu repertòri e que porria venir participar a un festenal consacrat au famós dramaturg rus, lu metèri en contacte: doi mes mai tard, lo Teatre Niçard de Francis Gag se’n partia jugar en lenga nòstra a Syktyvkar, lu espectators èran esquipats d’aurelhetas per beneficiar d’una traduccion simultanèa en rus.
 
L’anecdòta subran non es qu’un exemple que mòstra cen qu’es possible de realizar emb la nòstra cultura. Non cau oblidar qu’interèssa de mond: non solament au nòstre, mas parier, e bensai ancara de mai, a l’estrange. La mondializacion, consequéncia evidenta dau desvolopament dei tecnicas de comunicacion, non vòu dire que lo Mond nos impaue una cultura estrangiera: vòu dire au contrari que toti li culturas son aüra en situacion d’escambi permanent, que cada cultura pòu contribuir en temps real a enriquir lo patrimòni mondial —lo nòstre patrimòni mondial collectiu—. Es un biais de desvolopar natural e un astre de pilhar. Se si taisam, non existissèm; au revenge, se tiram benefici dei mejans que la mondializacion mete a la nòstra disposicion, es una ocasion inedita de si far audir. Siam plus una region de França que pena de se far audir: siam una region dau Mond que lo Mond escota.
 
Siáu d’un natural optimista, mi fidi dei perspectivas de desvolopament de la nòstra cultura. A Niça, li iniciativas dei numeroï associacions si son multiplicadi aquesti darrieri annadas. E sobretot, lo factor essencial es aqueu de l’engatjament dau jovent: li activitats escolari e extrascolari; la grana proporcion de joves au teatre, tant sus l’empont coma dins li salas; l’escòla bilingüa niçard-francés… E mai, lo “Mercat Literari de Calenas” lançat emb succès per Jerèmias Marçais testimònia meravilhosament de l’interès portat a la cultura nòstra per tota la societat.
 
 
En Finlàndia, son conoissuts u noms d’autors en lenga nòstra, d’un autor occitan coma Frederic Mistral o de contemporanèus coma Max Roqueta? I aguèron de traduccions d’occitan devèrs o finés coma en o sens invèrs?
 
De segur que, lu finlandés an conoissença de l’existéncia d’una lenga romanica occitana, qu’assòcian a la poesia classica dei trobadors e que considèran en general coma “mòrta”. En gratar un pauc, trobam de recòrds dau Prèmi Nobel de Mistral, mas es a pauc près tot. E es ja ben, remarcatz, quora pensam a cen que nautres conoissèm dau chinés —perdon, dau finés e de la literatura finesa—.
 
Aquesti darrieri annadas, lo public finlandés a poscut audir parlar de la traduccion dau roman de Sofi Oksanen en occitan niçard, Quora despareissèron lu colombs, realizada en collaboracion emb l’escrivan Miquèl de Carabatta. Avèm aculhit l’autora a Niça per ne’n celebrar lo lançament, ben de setmanas avans la sortida de la version francesa dau mesme roman. A prepaus, despí aquela experiéncia, non trantalha de pilhar l’occitan en exemple, dins lu sieus articles o li sieus entrevistas, per illustrar li dificultats lingüistiqui rescontradi dins cèrts país d’Euròpa. Cau sotalinhar que gaudisse d’un estatut pròpi particular en Finlàndia, un país de cinc milions d’estatjants que lu sieu libres siguèron venduts quasi a un milion d’exemplars. A obtengut toi lu grans prèmis literaris dau país e la sieu preséncia mediatica escapa en degun. Lo libre niçard siguèt presentat a l’Universitat d’Helsinki gaire de temps après la sieu publicacion en lo 2013. Tot recentament, dau temps dau Salon dau Libre d’Helsinki, Sofi a participat a un rescòntre public emb lu sieu traductors, Miquèl de Carabatta e ieu, autor d’aquela fruchoa experiéncia.
 
En sens invèrs, de poèmas de la tolosana Aurèlia Lassaque an pareissut aquesta annada dins una revista literària, traduchs en finés per Lotta Toivanen.
 
Li competéncias e l’envam son ben aquí, dins lu doi sens, e es ben encoratjant.
 
A l’universitat d’Helsinki, lo departament dei lengas romaniqui dispaua de ressorsas e de competéncias dins lo domeni occitan, cen qu’afavorisse lo desvolopament de la conoissença e dei relacions entre li nòstri culturas. A rebors, la diversitat intèrna de l’espaci occitan rèsta ben mai escura, cen qu’es un pauc problematic per un territòri frontalier coma la Comtat de Niça, que la lenga e la cultura son marcadi per cinc cents ans d’istòria modèrna sota una autra sobeiranetat, emb lu sieus pròpris episòdis de guèrra e de patz au dintre de l’espaci europèu.
 
 
De que son u vòstres projèctes?
 
Ai un pauc suspendut lu mieus projèctes personals d’escritura (en francés) despí que la traduccion mi pilha tot lo temps. Mas ai totjorn d’idèas, de segur, e de cauas en cors, per exemple un pichin cicle de racòntes istoricofantaseirós que sigue una familha niçarda sus una centena d’annadas, dau mitan dau sègle XVIIIn fins au mitan dau sègle XIXn.
 
Ai sobretot de projèctes de traduccion per li doi annadas de venir, ja emb lu novèus romans d’autors qu’ai ja revirats coma Sofi Oksanen e Katja Kettu, coma d’autres libres pròpi arremarcats en Finlàndia. En rapòrt dau nombre d’estatjants, Finlàndia es un país que produtz enormament de libres e fa un trabalh gigant per lu difusar a l’estrange. Coma siam gaire numerós de tradurre la lenga dins lo sector literari, li son un molon d’òbras de far.
 
 
Avètz de reflexions sus l’actualitat?
 
Ailàs, aí... Coma non en aver...
 
Pron d’optimisme, e tornem un pauc ai fachs. La reaccion dei senators francés au subjècte de la Carta Europèa dei Lengas Regionali o Minoritàrii non m’estona: èra previsibla, vista que la Carta es incompatibla emb la constitucion de la Quinta Republica francesa despí qu’aquesta fuguèt emendada en lo 1992. L’emendament dau 2008, que d’unu semblan de considerar coma un pas endavant, es de fach una injúria que fa que relegar definitivament li lengas “regionali” au reng dei divertiments folclorics (emb lo camembert e li danças bretoni, devèrs lo paragraf 71 e subla).
 
Cen que m’acipa, au revenge, es lo tòn emb lo quau tot plen de politicians francés, mai recentament, an reagit ai discors dei novèus elegits còrsos. Non solament de ministres e de menaires de partits politics, mas tanben una senatritz de París (que deuria pura èstre estada elegida per lu parisencs per defendre lu sieus interès au Parlament: non capissi en qué lu afars interiors de Còrsega la concernisson, lu ciutadans de Còrsega que son representats au Parlament per lu sieu pròpris deputats e senators). Per la mieu part, non ai d’opinion sus lu afars de Còrsega, perque non siáu còrso e que mi sembla que lu còrsos son lu d’aver en mans toi lu elements que li permeton de pilhar li decisions que lu concernisson, cen qu’es ver per cada region, a prepaus.
 
En País Niçard, aqueli reaccions fan un ressòn pudent emb li eleccions legislativi de febrier dau 1871, a l’auba de la “Tèrça Republica”: onze ans après l’annexion a l’Empèri Francés, Garibaldi e lu autres separatistas avian emportat toi lu sètis, mas lo prefècte avia fach invalidar l’escrutini e mandar l’armada per explicar au pòble coma França entendia la democracia.
 
Aquela ingeréncia remembra tanben cèrts episòdis de la guèrra d’independéncia argeriana, que de francés d’Euròpa pilhèron li armas per anar mostrar ai ciutadans d’Argeria cen qu’èra bòn per elu.
 
Es contradictòri de pretendre defendre la democracia tot en recordar toi lu jorns au pòble que non li es fach fidança. Nos pròvan de far creire que l’umanitat progrèssa e qu’avèm trach de leiçons de l’istòria, mas constati cada jorn lo contrari, tant en França coma en politica internacionala: li mesmi situacions si reproduson, li mesmi accions, li mesmi reaccions, emb lu mesmes mots. E fatalament, tot aquò pòu que menar ai mesmes conflictes, ai mesmi guèrras, qu’auriam poscut evitar pura s’aguessiam pilhat un chico de reculada —s’aguessiam vorgut—.
 
 
 
 
Laurenç Revèst