Pasmens, rapòrt a mon paire, a l’ostau se parlava mai que mai francés. Mai coma ei ma grand que me gardava, e me menava dins les campanhas, entendiáu fòrça provençau, sensa tròp ne’n faire cas. Ai sachut desempuei que d’unes d’aqueles païsans dau Plan des Ieras ont anaviam sovent sabián pas lo francés, e an passat avans de l’aguer aprés…  L’an d’après, venguèt Robèrt Lafònt. Se presentava amb un annuari telefonic dau departament en afortissent:“Amb aquò, vos vau dire ce que siam”, e fava coma un estrangier qu’auriá vougut sacher ont arribava. Quand l’ai descubèrta dins ton son ample, lo mot occitan e sei derivats èron pas gaire conoissuts enluec, mai fòrça monde parlavon encara la lenga d’òc. Encuei, es exactament lo contrari… Fèm signar e remetèm una carta a l’abitaire nòu, d’un costat en òc e de l’autre en francés, que lo cònsol la liege en francés e ieu en òc e, signatura facha, li fèm jurar de respiechar aquela carta sus lo registre medievau des Privilègis de la ciutat, que sortèm cada an per aquò de nòstes archius

Se vos volètz presentar?
 
Mon paire èra lorenc e, naissut en 1915, aguèt promier la nacionalitat alemanda. Mai sa familha fuguet expulsada en 1940 e se retrobèt esparpalhada entre Òlt e Provença Nauta. Tombat a Forcauquier amb sa sòrre, mon paire intrèt tot d’un temps dins la Resisténcia. Dins sa còla de la S.A.P., sota les òrdres de Renat Char, i aviá un païsan, Pau Ròcha, que n’esposet lèu la filha: ma maire. Mai en 1944, qu’èra gròssa de ieu, eu fuguèt bleçat malament lo 22 de julhet dins les combats de la Liberacion d’Ate. Diguèron d’abòrd a ma maire qu’èra mòrt, avans de s’avisar que les americans l’avián espitalizat a Marselha. Ne’n sortèt cinc ans puei, amb quatòrge infirmitats (dins lo nombre: una camba en mens)…
 
Quand ma maire fuguèt a mand de s’acouchar, coma mon paire èra pas encar tirat d’afaire, luega d’anar a la maternitat de Forcauquier, la menèron a l’espitau de Dinha, ont i aviá una antena americana. Anèron quèrre mon paire a Marselha, que posquèsse veire son enfant au mens un còp. Ailà naissèro lo 12 d’octòbre. Passat doas setmanas, se retroberiam a Forcauquier, e mon paire a Marselha.
 
Entretemps, ma grand mairala (una filha Janetti, que sei gents èron totei dos naissuts en Itàlia) s’èra desseparada de son òme (un brave pistachier…) e avián laissat la campanha, que just avián a renda. Soleta per nos far viure (ma maire aviá fach una flebita que li passava pas), ajudava de païsans e mai un jardinier, que la pagavon en natura, se logava en cò d’un granatier per triar lei faiòus ò lei manhans, e fava de meinatgis per aguer quatre sòus. M’an dich que ma maire plorava de lònga, de paures qu’eriam, e amb son òme a l’espitau, e que ma grand li disiá:“Plores pas tant, pichòta, que li dones de marrit lach a ton dròlle!...” E ela assajava de se retenir de tant coma podiá…
 
Quand mon paire tornèt de l’espitau, de lòngtemps fugueriam gaire mens paures: dins son estat podiá pas faire qué que siegue. Pasmens aviam una vinha, amb de perseguiers, d’amendiers e de figuieras, cinc bruscs dins aquesta, una oliveta, e a costat de l’ostau onte logaviam una mitat d’apartament, un casau inabitable (que per de rire li disam “la villà”…) onte teniam de galinas e de lapins (curiosament, ma grand disiá lo lapin, e la conil…), nòstei doas botas de vin e, dins la palha, nòstei botelhas d’aigardent (cinc per an ne’n fasiam).
 
Adonc ai de remembres de vendémias, de vin fach a l’escrachaire, de la raca menada a distillar, de meissons ont anaviam ajudar, d’èrba per lei lapins qu’anaviam quèrre dos còps per setmana, des pichons lapins que se ne’n fau pas sarrar ni de la cloca que li fau pas anar de pròchi, dau nogat que fasiam per Nadal (èra lo mot qu’emplegava ma grand, quand ma maire disiá Novè) amb nòste mèu (que fasiam en torcent lei brescas dins una pata, penjada a una còrda amb de pinças au dessús d’una bacina d’emalh blu) e nòstes amendas (sauçadas dins l’aiga tosca, plumadas entre dos dets e torradas dinc lo forn de la cosiniera a lenha)…
 
Lei sovenirs d’olivadas èron pas tan bòns. D’abòrd que gelava quand anaviam olivar amb la grand e, per lo pauc que l’ajudavo (me menava subretot per me gardar), n’aviáu lei dets gòbis de la freg. Mai lo pièger èra d’anar puei au molin, just en bas de Sant Pèire, a pas cent mètres de l’ostau. Au fons de la cròta, dins l’escuresina, virava un muou que li avián bendat les uelhs per pas que venguèsse caluc, e vesiáu aquò coma una mena de tortura que m’espaventava…
 
Dins lei remembres pereu, lei juecs que ma grand me fava faire sus lei dets (“Aqueu vòu de pan…”, “Aqueu a fach l’uou…”), des còntes que me disiá (n’ai lo sovenir de la lenga per lei formulas que tornavon, coma dins la Faveta:“Branca, branqueta, escala sus ma faveta… branca, branqueta…” ) dei devinalhas (“De qu’es aquò, de qu’es aquò?... Bèstia davant, mòrt au mitan, e batejat darrier…”), d’unes cançonetas, des provèrbis tot de lòng de l’an… E pereu des cracas de mon oncle (entre autres me fava parlar anglés, censat, en me fent repetar “Un caulet estofa un ai…”), ò de me demandar de dire en provençau “J’ai les oreilles comme je les ai”, que cada còp me favo agantar a li respondre “Ai les aurelhas coma les ai(s)…”.  Sensa parlar de ce que m’apreniá que faliá pas lo dire a la grand, coma la farandola de Misè Madon que me cantava… (“Misè Madon sieguetz pas tant pressada, ai quauqua ren a vos comunicar: s’aviatz au cuou ce qu’ai entre les cambas, pissar podriatz mai cagar cresi pas…”)
 
Pasmens, rapòrt a mon paire, a l’ostau se parlava mai que mai francés. Mai coma ei ma grand que me gardava, e me menava dins les campanhas, entendiáu fòrça provençau, sensa tròp ne’n faire cas. Ai sachut desempuei que d’unes d’aqueles païsans dau Plan des Ieras ont anaviam sovent sabián pas lo francés, e an passat avans de l’aguer aprés…
 
E ieu dins tot aquò? Me sovèno de quauquei mots ligats a d’anecdòtas. Coma d’un païsan onte sovent anaviam ajudar e que, passat un jorn a l’ostau, me demandèt en francés:“Tu sais qui je suis moi?” Me preniá pas per un tòti a ieu, de me far una question tant nècia? Adonc li respondèro:“Un santibèli a bon mercat!...”, que manquèt de se pissar dessús… Ò dau còp que, en me lavent, ma maire me metèt de sabon dins l’uelh. N’aguèro qu’un bram:“Capon de bon Dieu!...”, que me semblava perfiechament adaptat a la situacion, mai que d’encar un pauc me preniáu un bacèu: pareis qu’aquò èra un “gròs mot” que lo faliá pas dire…
 
Mon paire repreniá ma maire quand parlava mau francés, que jamai capitet de prononciar “pneu” sensa li metre un “e” onte pareis que lo fau pas (e, bota, ieu ai totjorn dich coma ela, emai encara encuei…), ò fava entendre la “l” de “fusil”, en plaça d’un “fusí” que degun autre disiá; e s’encanhava quand lei gents d’aicí disián “Mettzz” (ont èron jamais anats) luega de “Mess”… Mai eu de sa vida sachet jamai dire lo nom dau Viu, que raia aicí (en francés s’escriu “Viou” mais lei gents dau païs li an gardat sa prononciacion occitana), ni mai se far comprendre de ma maire quand parlava de la “Fònt de Lòna”, qu’ela remetiá pas dins son “Fou-ent-des-Loneaux”...
 
Anaviam de còps en Lorena, qu’amb son estatut de grand mutilat de guèrra, a tres pagaviam en tot tres quarts de plaça. E lei gents amont d’aut se metián a sei fenèstras per nos entendre parlar amb ma cosina bretona, ce que ne’n vesiáu pas lo perqué… Mai quand de parents ò d’amics de Lorena nos venián veire, avián de pena a se faire comprendre dins lei magazins, e pereu d’entendre ce que li respondián. E mai parlèsson francés! Mai ailamont me soveno de mercats onte n’entendiáu pas un mot, de francés. E quand demandavo a ma tanta de qué parlavon lei gents, me respondiá qu’aquò èra lo “dialècte”…
 
De segur qu’a l’epòca, au mercat de Forcauquier s’entendiá pas que soncament de francés, mai aquela lenga èra mai presenta aperaicí que non pas ailabàs.
 
Quand se retrobaviam en familha, lei lorencs se garçavon de nautres en nos metent de “macarònis”, e li respondiam sus lo mesme ton en li dient de “bòchas”… Tot aquò èra dich d’un ton pron risolier, d’abòrd qu’eriam parents, mai, bota, de còps auriá bensai pas faugut quichar de tròp… Amb aquò, èra a cu èra lo pus francés!
 
Pasmens, gis de mei grands avián agut lo francés coma lenga mairala… E ma grand d’aicí, me contet lei misèrias que li faguèron, non pas per aprendre lo francés (ce que faguet lòngtemps puei, quand fuguet plaçada en cò d’un inspector d’acadèmia), mai just per assajar de li far repetir lei jorns de la setmana. Causa impossibla per ela, que de lònga lo “di” li tornava davant:“dilun, dimar…” e aviá de just que lo “dimanche”… Adonc, per punicion, la favon metre d’a genolhons sus un rotlèu de fusta, amb un faudiu negre sus la tèsta. E coma aquò li doliá, e que lo rotlèu rotlava, deviá se l’i tornar metre dessús en lo cerquent: lo faudiu sus la tèsta èra per li rendre la cerca pus dificila, e la ridiculizar davant tota la classa de cercar ansin son rotlèu d’a garapachon… Mai l’escòla fenida, i aviá pas luenh una plaça amb una fònt davant una platana, amb un robinet en forma de canard. Aquí ma grand s’escondiá e esperava la sòrre que li aviá fach faire aquò. E quand passava, metiá la man au bèc dau canard e asaigava a la lèsta la marridassa. E coma retirava la man subran, jamai l’autra veguet jamai cu’s que l’esposcava ansin!“Aquò èra mon revenge…” fasiá…
 
Mon paire, qu’aviá agut lo “brevet”, èra l’intellectuau de la familha, e lo modèle culturau de referéncia obligatòria e afortit. Sa frema parlava mau francés, e sa sògra patesejava. Mai quand ieu, anat ben pus luenh que non pas eu dins les estudis, comencèro de me virar dau costat de la cultura de ma grand, de parlar sa lenga amb ela, de li demandar de lònga tot plen de causas, venguent ela la referéncia per ieu, les causas fuguèron pas simplas! Pasmens, aquí dessús, fin finala me comprenguèt e acceptèt aquela evolucion – una revolucion per eu!… Mai de tot biais, la chausida l’aviá pas…
 
 
Avètz trabalhat amb lo fondador de L’Occitane en Provence e/o la firma de pastís: de que n’avètz gardat d’aquela experiéncia?
 
N’ai gardat tant coma de tot plen d’autres experiéncias qu’ai fachas —e fau encara— dins ma vida. Coma disiá ma grand:“La vièlha voliá jamai morir: totjorn n’apreniá…”
 
 
D’ont vos ven l’interès per l’occitan e la cultura occitana?
 
Aquò venguèt pauc a cha pauc. Promier bensai per les camins de la sensibilitat e de la curiositat. Siáu totjorn estat un gròs badaire, pivelat per tot ce que vesiáu a mon entorn. Les còlas, e subretot lo darrier plec dau Leberon que n’èra l’orizont. La lutz de l’auba, e aquela dau tremont. Les ostaus vièlhs, que podiam rintrar dedins, de còps en passent sota la pòrta, amb ses cròtas e ses tresaurs. Rabalhavo tot plen de causas que m’agradavon: de fossils, qu’aicí n’avèm tot plen, de monedas ancianas que trobavo dins les traucs dei muralhas a pèira eissucha, de tròç de terralha ò de metau… 
 
Aquela disposicion rescontrèt au mitan des annadas 50 de qué se delargar e s’esperlongar. Aviáu vist sus lo jornau la fotò d’un capelan gaire ordinari, que pausava au mitan de panèus clafits de fossils ò de peirards talhats. Un jorn, l’abat Martèu venguet faire una conferéncia a Forcauquier ont expausava ses panèus meravilhós, e explicava ce qu’èra tot aquò. En sortent, mon paire prenguèt una adesion e un abonament per cada membre de la familha a son movement e a sa revista: Alpes de Lumière, que ne’n receberiam puei son tresen numerò (abriu-junh de 1955).
 
E mai parlèsse la lenga de natura, e la cultura locala essent importanta dins ses idèias, Pèire Martèu èra estat decebut per lo Felibritge, ce que lo teniá a l’epòca un pauc a distància d’aqueles questions. Amb aquò, fondèt puei a Mana un grope folcloric (“lei Cigaleto”) que n’èra lo tamborinaire…
 
De grope ansin, n’i aviá agut un a Forcauquier entre lei doas guèrras, que ma maire n’èra sòcia. Dins aqueles annadas cinquanta finissentas, amb una amiga sieuna que n’èra estat pereu, ne’n tornèron faire un (“lei Luseto”), sabo plus tròp perqué. Aquò fai que me retrobèro a farandolar tant a Mana coma a Forcauquier…
 
La lenga aviá gaire de plaça aquí dedins, mai pasmens tot aquò me sarrava un pauc de la cultura d’òc, e mai fuguèsse puslèu per un trauc de sarralha ò una gatonièra que non pas per una pòrta bèla…
 
Dinc lo grope forcauqueirenc des annadas 30, ma maire aviá pereu agut una amiga que, e mai trabalhèsse ara a Marselha, aviá gardat aicí son ostau de familha e se vesián totjorn. Aquela amiga, que li disiam la Lulú Marró (se sòna ara Luciana “Porte-Marrou”), èra rintrada ailà dins un grope folcloric amb d’amiras ben mai largas e dubèrtas que la maja part d’aquelei formacions. Èra “lou Calèn de Marsiho”, fondat en 1925 per lo poèta Jòrgi Rebol (un “felibre roge”). Cada annada, per lei vacanças de Pascas, teniá dins un vilatge ò una vilòta provençala un estagi onte, en mai de dançar, se donava de cors de lenga, de cant e de teatre, i aviá de concors de recitacion provençala per lei dròlles de l’endrech, ricaments premiats per Pau Ricard (qu’amb Jòrgi avián bailejat un “Parti Autounoumisto Prouvençau”), e recebián de conferenciers. La Lulú nos parlava sovent d’aqueste Calen, en disent que seriáu de tot segur interessat. Es ansin qu’en 1960 anèro a son estagi dètz e uechenc. Les cors èron de grafia romanilhenca, mai dins les conferenciers i aviá Pèire Pessamessa. L’an d’après, venguet Robèrt Lafònt. Se presentava amb un annuari telefonic dau departament en afortissent:“Amb aquò, vos vau dire ce que siam”, e fava coma un estrangier qu’auriá vougut sacher ont arribava. Desgrunava de noms de familha, remarquent que fòrça èron pas francés: Fraissinet, Delmàs, Teyssier… Preniá puei la carta rotiera, emai lei vièlhs noms de carrieras, remarcava l’accent e la gestuala dei gents, e ne’n veniá a un expausat de l’istòria occitana… Ne’n fuguèro pivelat, coma tot plen d’autres qu’an descubèrt l’occitanisme per lo dire de Lafònt.
 
A l’estagi d’après, tornet o explicar tot mai d’a fons. La maja part des cors utilizavon ara la grafia classica, que desenant demorariá soleta, lo grope se sonent lèu “Lo Calen de Marselha”. Se la dança populara èra encara un des cors de ses estagis, plus question des passacarrièras costumats e dei representacions de danças folcloricas. Ailà èra en trin de nàisser l’occitanisme provençau.
 
Entretemps, les estagis dau Calen avián fach escòla, e l’IEO teniá lei sieus per Occitània tota. E coma lo dogenc, en 1963, se debanava a la Ciutat, l’i fuguèro. Basta: la dralha èra presa, e l’ai plus laissada despuei…
 
 
Coma vesètz l’evolucion de la cultura occitana despuei vòstra arribaa dins lo mitan occitan?
 
Quand l’ai descubèrta dins ton son ample, lo mot occitan e sei derivats èron pas gaire conoissuts enluec, mai fòrça monde parlavon encara la lenga d’òc. Encuei, es exactament lo contrari… Amb ela, la cultura populara s’es amorçada, e just ne’n demòra de sobras dins la tèsta de quauquei vièlhs, qu’an mai de temps darrier que de davant… Empacha pas que de jovents la tornèsson far sieuna, e se n’inventèsson una autra pròpria. Mai en defòra de quauquei luecs de recampaments mai ò mens espaçats, la maja part l’an subretot cadun dins sa tèsta, e ben pauc per carrieras…
 
La cultura escricha? Ai rescontrat totei lei grands noms dei letras d’òc de la segonda mitat dau sègle XX, e n’i a qu’ai un pauc conoissut: Bodon, Lafònt, Camprós, Max Roqueta, Leon Còrdas, Renat Nelli, Bernart Manciet, Ives Roqueta, per parlar que d’aqueles qu’an passat… Seriáu probablament plus capable ara de citar de dètz l’un (e puslèu de cent) des escrivans (e escrivanas) d’òc vivents. Lafònt escriviá en 1967 qu’èra possible de tot legir de la literatura occitana dins una vida d’òme. Penso qu’es plus verai. Es qu’es aiçò un reviscòu, ò lei darriers belucs d’un fuec d’artifici, un boquet finau que la nuech l’espèra?
 
I a una causa pasmens qu’auriam jamai devinada en 1960: ei l’arribada d’Internet. Se marca, per la planèta tota, un boloversament que ne’n siam qu’a la debuta, per una cultura coma la nòsta a una importància tota especiala. Trobam mai encuei d’occitan en linha que per carrieras onte que siegue… Tre ara, la lenga d’òc ei majoritàriament una lenga virtuala. Escapada de la realitat quotidiana, refugiada dins l’etèrna virtualitat… Mai lei limitas entre lei doas començon de s’enneblar… Cu pòt sacher ce que seràn deman? L’occitan, promiera lenga transumana?...  E dins l’entrelusida avèm bastit demòra…
 
 
De qu’es la situacion de l’occitan aüra en cò vòstre, sa visibilitat, sa transmission?
 
A Forcauquier, la lenga parlada naturalament dins l’espaci public s’es anequelida puei amorçada a la fin des annadas 80. Jusqu’a’n aqueste periòde, i aviá un canton de la plaça dau Borguet onte lo diluns de matin, jorn dau mercat, entendiatz totjorn les païsans qu’ailà se recampon parlar provençau. Encuei n’i a encar un pauc, mai parlon francés, e mai pron siegon sempre en capacitat d’emplegar l’occitan. Aqueles que conoisso o fan amb ieu, que sabon que siáu un defensor de nòsta lenga, mai penso pas que o faguèsson encara entre eles. Ara, quauqu’un que se n’avisèsse quand charram un moment podriá se dire qu’a rescontrat a Forcauquier de monde que parlon encara occitan… Parier les autrei jorns per ieu, que se ne’n passa gaire sensa que lo parlèsso, en cò d’unes comerçants ò per carrieras amb de collègas que, autre temps, se parlaviam ren que francés. Es que lo vielhum que se sarra li fai venir ara lo gost de la lenga? Es que s’avison de ce qu’es en trin de se n’anar amb ela? Ne’n sabo puei tròp ren… Mai aicí les pus joines de mes interlocutors occitanofònes devon aguer 30 ò 40 ans, que les autrei son pus pròchis de mon temps a ieu…
 
Amb aquò a Forcauquier la lenga garda una preséncia publica vesedoira.
 
Sus de lausas escrichas, que devèm n’aguer una bòna dogena, e mai degun ne’n faguèsse tròp cas.
 
Dins la premsa locala. Cada dimenge, dins l’edicion des Aups dau quotidian La Provence fau ieu una cronica occitana (d’efemeridas en generau), signada l’Agachaire, despuei lo 8 de junh de 1997, aquò a la demanda dau jornau, que me paga normalament per aquò. L’IEO 06 la repren puei en la metent en linha sus son sit. Cada mes, un setmanier aupenc (Haute-Provence Info) a una pagina en rodanenc felibrenc amb una revirada francesa. Lo butletin de la parròquia, que se sòna “Lou Campanaire” (autre temps èra “Nouoste Clouchié”) n’a una rubriqueta analòga. Mai aqueles articles semblon puslèu de francés revirat, que sabo pas se i a quauqu’un per ne’n legir lo tèxte provençau que li es en fàcia…
 
Una forma originala d’aquela preséncia publica se debana cada annada a la fin de novembre ò a la debuta de decembre. La manifestacion es pron banala: un acuelh des abitaires nòus de l’an. Mai aicí la fèm dins l’esperit dei ceremònias de ciutadenatge qu’aviam a temps passat, après que li siegue estat bailat un breu cors d’istòria forcauqueirenca. Li fèm signar e li remetèm una carta, d’un costat en òc e de l’autre en francés, que lo cònsol la liege en francés e ieu en òc e, signatura facha, li fèm jurar de respiechar aquela carta sus lo registre medievau des Privilègis de la ciutat, que sortèm cada an per aquò de nòstes archius. La formula dau sagrament ei la devisa de la vila, qu’es en occitan. Ansin tot novèl abitaire aurà au mens prononciat cinc mots en òc a son arribada… E despuei un desenat d’annadas qu’aquela manifestacion se debana ansi, degun a jamai refusat de jurar… Vaquí lo tèxte d’aquela carta:
 
 
   
De segur qu’es una causa pichoneta, mai es una forma, simbolica que simbolica, de preséncia de la lenga dins un encastre public oficiau.
 
 
Avètz de reflexions sus l’actualitat?
 
Dau temps qu’èra en campanha, a Pau lo president Macron faguèt un discors onte prometèt de defendre e de reconóisser lei lengas regionalas de França, e diguèt la necessitat de o faire. Sabèm que Bayrou, èx-ministre d’estat, parla occitan. Lo deputat-cònsol de Forcauquier, defensor pereu de nòsta lenga, es per ara ministre. Coma dins lei mitans occitanistas l’òm saup qu’es un amic, m’ei dejà agut estat demandat per la FÈLCO (Federacion dels ensenhaires de lenga e cultura d’òc) d’intervencions urgentas, que faguèsse en ajuda dei demandas oficialas au ministre concernit, toquent l’ensenhament dei lengas regionalas. La darriera intervencion la fèro dos jorns fai (aqueste tres de junh adonc) per mail au mitan de la nuech, e lo ministre me respondèt dins l’ora… Pron qu’aquò contunhe ansin, e que les promessas se tengon!
 
 


Laurenç Revèst