Fa qualques setmanas, aguèri l’escasença d’admirar en Bascoat cossí una lenga anciana, que sabèm pas a quina familha la restacar, demorava viva. Per las carrièras de Sant Joan de Lus s’ausissiá pas parlar que lo basco, pel pòble e mai per la borgesiá; e aquò èra coma la familiaritat d’un passat prigond e misteriós contunhat dins la vida vidanta. Perqué aquesta lenga tan desparièra de totas las autras s’èra mantengut dins aquel canton de tèrra?
 
Totun, quand me volguèri avisar de son mecanisme, trobèri pas res, pas cap d’indicacion. Ni de gramatica basca, ni de lexic basco a Sant Joan de Lus, que pr’aquò i a de subrebèlas librariás. Quand demandavi als drollets que jogavan sus la platja, lor fasiá plaser de me nomenar en lor lenga lo cèl, la mar, lo sable, las parts del còrs uman, los objèctes familiars! Mas avián pas la mendre idèa de son estructura e malgrat qu’una majoritat d’entre eles foguèsson de bons escolans dins nòstras escòlas laïcas, avián pas jamai pensat d’aplicar a la lenga anciana e originala, que parlavan dempuèi lor enfança, las proceduras d’analisi que son ja pro acostumats d’aplicar a la lenga francesa.
 
Es plan evident que los regents los avián pas convidats a o far. Perqué aquò, e d’ont veniá aquel abandonament? S’aqueles dròlles parlan doas lengas, perqué lor ensenhar pas a las comparar e a s’avisar d’una e de l’autra? I a pas de melhor exercici per l’esperit qu’aquelas comparasons; la recèrca de las semblanças e de las diferéncias dins çò que coneissèm plan es un dels melhors biaisses per aprestar nòstra intelligéncia. E l’esperit ven mai sensible a la beutat d’una lenga basca, mercés a la comparason amb una autra lenga compren mièlhs lo caractèr pròpri de caduna de las lengas, l’originalitat de sa sintaxi, la logica interiora que ne govèrna totas las partidas e que l’afortís d’una mena d’unitat organica.
 
Çò qu’es verai del basco es tanben verai del breton. Vaquí una educacion de fòrça e de soplesa pels joves esperits; aquò seriá tanben un camin dobèrt, un espandiment de l’asuèlh istoric.
 
Totun, qu’es encara mai verai e mai marcant per nòstras lengas miègjornalas, pel lemosin, pel lengadocian, pel provençal! Aital coma lo francés, son de lengas d’origina latina e seriá fòrça interessant d’acostumar l’esperit a comprene las semblanças e las diferéncias, a desmesclar, per mejan d’exemples familiars, las leis qu’an menat a la formacion de la lenga francesa del Nòrd e de la lenga francesa del Miègjorn. I auriá pels enfants, jol govèrn de lors regents, la jòia de gentas e perpetualas descobèrtas. Aurián de mai un sentiment mai blos, mai escandit, de cossí s’es desvolopada la civilizacion miègjornala, e poirián prene gost a totplen de gentas òbras de l’engenh del Miègjorn, se se preniá suènh de las rejovenir un pauc , de las raprochar per mejan de leugièras modificacions del provençal modèrne o del lengadocian modèrne.
 
E mai sens estudiar lo latin, los enfants veirián aparéisser, jos la lenga francesa del Nòrd e la del Miègjorn, e dins la quita lutz de la comparason,  lo fons comun de latinitat, e las originas  prigondas de nòstre pòble de França s’enlusirián aital, pel quite pòble, de clartat e clarvesença. De menar las nacions e las raças a la plena consciéncia d’elas meteissas es una de las òbras mai nautas de civilizacion que pòscan èsser temptadas. Coma l’organizacion collectiva de la produccion e de la proprietat supausa una fòrta educacion dels individús, çò es tot un sistèma de garentidas d’esfòrces individuals e de dreits individuals,  del meteis biais la realizacion de l’unitat umana serà pas feconda e granda se los pòbles e las raças —en tot jónher lors esfòrces e en tot agrandir e completar lor cultura pròpria per mejan de la cultura de l’autre— mantenon pas e avivan pas dins la vasta Internacionala de l’umanitat l’autonomia de lor consciéncia istorica e l’originalitat de lor engenh.
 
Foguèri impressionat de veire, durant mon viatge pels païses latins, que se combinavi lo francés e lo lengadocian, per mejan tanben d’una cèrta costuma a far d’analogias, compreniái en fòrça pauc de jorns lo portugués e l’espanhòl. Poguèri legir, comprene e remirar al cap d’una setmana los grands poètas portugueses. Per las carrièras de Lisbona, en tot ausir los anants e venents charrar, en tot legir las ensenhas, me semblava d’èsser a Albi o a Tolosa.
 
Se per mejan de la comparason del francés e del lengadocian, o del provençal, los enfants del pòble,  dins tot lo Miègjorn de França, aprenián a retrobar lo meteis mot jos doas formas un pauc desparièras, aurián lèu-lèu la clau que lor dobririá, sens grands esfòrces, l’italian, lo catalan, l’espanhòl e lo portugués. E se sentirián en armonia naturala, en comunicacion aisida aquel vast Mond de las raças latinas, que, uèi, espandís dins l’Euròpa miègjornala e dins l’America del Sud tant de fòrças e d’ausardas esperanças. Tant per l’expansion economica coma per l’agrandiment  intellectual de la França miègjornala, avèm aquí un problèma de la mai nauta importància, e sul qual me permeti de cridar l’atencion dels regents.
 



Joan Jaurés,
Revue de l’Enseignement Primaire, 15 d’octòbre de 1911
Traduccion de Jordi Ortiz