Franc Bronzat, l’autor d’aqueste estudi subre la literatura dins las Vals cisalpinas, es probablament l’escrivan valadòl lo mai conegut en Occitània desempuèi que l’Institut d’Estudís Occitans publiguèt, en l’an 2000, son roman titolat “Lo darrièr Jarraç” (Prèmi Pau Froment en 2002). Lo gojat es aboriu en literatura, tre l’edat de dètz-e-uèit ans, en 1968, fonda la revista “La Valaddo”. Pus tard, publicarà mantunes recuèlhs de poesias. Actualament Franc Bronzat es sòci del Congrés permanent de la lenga occitana e tanben sòci de l’Associacion Internacionala d’Estudís Occitans. Sens comptar, plan solide, totas sas responsabilitats militantas dins las Valadas.

Es estat per ieu un plaser vertadièr de descobrir aqueste obratge al moment d’un de mos nombroses viatges dins las Valadas. D’efièch, emai per èsser estat editat desempuèi ara mai d’un an, aviái pas jamai agut coneisséncia de son existéncia. Çò que me porgís, un còp mai, l’escasença de deplorar la manca de comunicacion al dintre d’Occtània. Me pensi que d’aqueste costat los apleches los avem (Lo Jornalet, La Setmana, etc…), mas indenegablament sabem pas los utilisar. Basta pas d’aver los mejans de comunicacion, se’n cal encara servir! Aquí un libre, tras que preciós per l’istòria de la literatura nòstra, que manquèt de passar per malhas. Occitània es un tot que se deu d’èsser solidari. Lo trabalh literari que se fa dins las Valadas val lo que se pòt far en Auvèrnha, en Val d’Aran o endacòm mai en Occitània. Tot çò que contribuís a la vida de la nacion occitana deuriá èsser conegut en Occitània e dins lo monde.
 
Tròp sovent, fins ara, l’istòria de la literatura occitana se cantonava a çò que s’èra fach e se fasiá en “Occitània Granda” (per reprener una expression emplegada dins las Valadas). Emai se, es vertat, los pus exaustius dels estudís mancavan pas de repertoriar çò que pareissiá delà los Aups. Amb aquel obratge de Franc Bronzat avèm una recension precisa de totas las escrivanas e escrivans valadòls. L’autor es estat un animator e un actor màger d’aqueles cinquanta annadas de trabalhs literaris. Ne coneis perfiechament lo microcòsme.
 
Fa partir la debuta de sas recèrcas en 1961, annada de la creacion de l’Escòla del Pò. L’espelida d’aquesta associacion intellectuala dins la Valadas, marca, d’un biais patent, la partança de la renaisséncia occitana. Mas tre la debuta del sègle XXen, sovent en remiracion per Frederic Mistral, d’unes valadòls se metèron ja a escriure qualquas poesias en occitan. Poesias qu’èran editadas dins de butletins parroquials o alara dins qualquas revistas pemontesas. Tre 1929 d’unas relacions s’èran establidas entre los felibres de l’Escòla di Aups e los valadols. Joan Jallà, un valdés, escriurà lo primièr article jornalistic conegut dins la forma occitano-alpina de la Valadas. Es estat publicat dins lo jornal Occitània, numerò 10 datat del 7 de decembre de 1934. Èra titolat: “Una votz trausaupenca”. En Jallà èra amic amb Carles Camprós e Rogièr Barta que bailejavan alara la revista montpelherenca.
 
De 1961 fins a 1968, la literatura valadòla serà mai e mai publicada per la revista “Coumboscuro” qu’es l’organe de l’Escòla del Pò. A partir de las annadas setanta amb la venguda dins las Valadas de monde coma Pèire Passemessa e la preséncia permanenta de Francés Fontan, la grafia normalisada de l’Institut d’Estudís Occitans se va implantar. Serà tanben creada la revista occitanista “Lo Solestrelh”. Serà una temporada rica per la literatura occitana dins aquestas vals. Un nombre important d’associacions e de revistas espelisson, gaireben una dins cada val. Aquel gaujós bolegadís permés un sagatum de creacions individualas. Es la pontanada que vei grelhar un nombre considerable d’escrivanas e d’escrivans. Son tan nombroses que nos podem pas permetre de los citar totes dins aqueste rendut-compte. Mas me pòdi pas empachar de mencionar las poëtessas que, dins la produccion valadòla, tenon una plaça caporala. An per nom: Lucia Ebello, Inés Cavalcanti (la remirabla militanta que coneissem totes), Mariangela Ulli, Aurelia Ulli, Piera Rosso, Olga Martino, Nora Martini Garino, Maria Laugero, Maria-Algela Pons e Clelia Baccon. Esperi de n’aver pas desbrembat.
 
Per balhar una idèia del revolum creatiu qu’es a se debanar dins la Valadas a n’aquesta epòca de las annadas 1970-1980 legissem Franc Bronzat: “Lo monde intellectual de las Valadas totun començava a se brisar: d’un caire los provençalistas, de l’autre los occitanistas, sença contiar las diferenças que troblavan cest mond al nivel de la chausiá grafíca. Dins quèlos an la li era de tot: la grafia de Mistral, de l’Escolo dóu Po, la classíca e puèi quèlas personalas de Dao en val Maira, de Rabo a Sant Pèire, de Vignetta en val Cluson”.
 
A prepaus de grafia devem èsser reconeissent a Franc Bronzat de nos aver balhat cada tèxte literari dins sa grafia d’origina e dins son vestit nacional normalisat. Èra una gasanha senada e indispensabla per tirar aquestes poètas del desbrembièr. Desbrembièr dins loqual una grafia fantasierosa o sucursalista los aviá sovent embarrats. D’unes autors an escrich e publicar una òbra abondosa. D’autres an pas publicat qu’un poèma de lor vida. Es lo cas, entre autre, de Constanç Cucchietti que son unica compausicion es titolada “A la fièra de Barceloneta”.
 
La sola manca qu’es de regretar dins l’engimbradura de l’obratge, es qu’a la fin i age pas una nomenclatura de totes los autors citats. Auriá ajudat lo legeire a s’i retrobar. A part aquò, podem mercejar l’autor e sos editors de nos aver balhat un amirador poetic excepcional.
 
 
 
 
Sèrgi Viaule
 
 
 
 
 
_____
BRONZAT, Franc. 1961-2011: 50 ans de literatura dins la Valadas occitanas. Coedicions Fusta Editore e Chambra d’Òc. Colleccion: Scritture/escrituras, 2011.