Lo president de la província d’Udin prepausa de s’inspirar del modèl de Trentin-Sud-Tiròl e de convertir Friol-Venècia Júlia en una region biprovinciala. La tòca es qu’un Friol reünificat administrativament pòsca assumir de competéncias autonomicas. Movement Friol va mai enlà e reclama de dividir la region en doas nòvas autonomias: una friolana e l’autra triestina.

Una de las contribucions mai notablas del seminari organizat pel CIEMEN e pel Grop d’Estudis Istorics e Socials de Pordenon, sus “Las relacions internacionalas que volèm”, foguèt la del president de la Província d’Udin, Pietro Fontanini, que se centrèt sus la presentacion del projècte de redefinicion de Friol. Un projècte que, e mai s’es ja fòrça ancian, es a ganhar de vam mercés al procès d’actualizacion de las autonomias qu’impulsa lo govèrn de Roma.
 
Fontanini remembrèt que l’autonomia amb estatut especial de Friol-Venècia Júlia es estada fòrça criticada, dempuèi sa formacion articulada pendent los ans 1948-1963. Es ansin, sustot, perque l’union intèrna d’aquela autonomia, a la mercé de las rasons estrategicas del moment, es artificiala: Friol es dividit de fach en tres províncias, las d’Udin (Udine), de Gurize (Gorizia) e de Pordenon (Pordenone); e d’aquel temps, la Venècia Júlia a plan pauc a veire amb l’identitat del pòble friolan. La Venècia Júlia es un territòri que se desvolopèt jos l’Empèri Austroongrés, a l’entorn de la vila de Trièste, venguda un dels pòrts imperials mai importants. Ça que la, a l’ora d’ara, la vila de Trièste es lo sèti principal del govèrn autonòm.
 
(Aicí cal precisar lo tablèu de las lengas en preséncia. La lenga tradicionala de Trièste e de la Venècia Júlia es lo venèt. Lo friolan cessèt de se parlar a Trièste pendent lo sègle XIX mas, per contra, demòra uèi la lenga autoctòna de l’ensemble de Friol. Aquò contribuís a un grand sentiment de diferéncia culturala entre, d’un caire, Friol al sens estrech e, d’autre caire, la Venècia Júlia que conten Trièste. Tanben i a de zònas ont se parla eslovèn a l’èst de Trièste e de Friol. E mai i a d’enclavas de lenga alemanda dins lo nòrd de Friol. — NDLR de Jornalet)
 
La proposicion de Fontanini —qu’es membre de la Liga Nòrd— es de separar Friol de Trièste, uèi vila-aglomeracion metropolitana. Aquela separacion poiriá èsser semblabla a l’existenta entre las províncias de Trent (Trentin) e de Bozen (Sud-Tiròl), doas realitats diferenciadas, amb de poders provincials pròpris de las autonomias, mas jol capèl de la region autonòma de Trentin-Sud Tiròl qu’a de competéncias redusidas. Per contra, al delà de la Liga Nòrd, lo Movement Friol (que Fontanini n’es èx-membre) pensa que seriá melhor de copiar pas lo modèl trentin, mas de far desaparéisser la region comuna e de ne far doas de nòvas amb una autonomia especiala ­—una per Friol e l’autra per Trièste—, per fin de donar mai de facilitats e de relèu al desvolopament de Friol coma nacion.
 
 
Tres culturas e de relacions multilateralas amb los vesins
 
Una tendéncia o l’autra vòlon que Friol veja son unitat intèrna mai garentida e visibla, e que lo ròtle qu’a al nivèl internacional se pòsca precisar e desvolopar d’un biais creatiu, coma ponch de referéncia e d’amassada de tres grandas culturas de l’Euròpa Centrala: la latina (la lenga e la cultura de la majoritat dels friolans ven del latin), l’eslava (la part orientala de Friol a l’eslovèn per lenga pròpria) e la germanica (representada per divèrsas comunautats friolanas de lenga alemanda al nòrd del país).
 
Lo fach qu’aqueles darrièrs ans, las frontièras se sián dobèrtas amb los estats vesins e mai que mai amb l’estat d’Eslovènia —ja qu’Eslovènia foguèt embarrada tant que i aviá l’Estat iogoslau— favorís la dobertura de Friol a l’exterior e dona mai d’arguments al país per se constituir un nuclèu e per bastir una Euròpa unida dins la diversitat.
 
Fontanini crei que, per arribar a la tòca de redefinir Friol, cal far un referendum consultatiu. Segon el, cal l’implicacion dels ciutadans tre lo primièr moment: “Avèm l’escasença de cambiar, dins lo sens de melhorar, lo cors de l’istòria. Cal pas quitar aquela oportunitat”, çò diguèt.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Aqueste article ven del jornal catalan Nationalia.cat, amb qui Jornalet a un acòrdi de cooperacion.