En 1997, Joênia Wapishana venguèt la primièra femna indigèna de Brasil a obténer son diplòma en drech. Onze ans après, foguèt la primièra persona indigèna a defendre un afar a la Cort Suprèma. E en octòbre de 2018, daverèt una autra reüssida en venir la primièra femna indigèna elegida al Congrès Nacional. Los 8481 vòtes que recebèt li valguèron un dels uèch sètis de son estat natal, Roraima. Lo sol còp que Brasil aviá agut un congressista indigèna foguèt en 1986, après l’eleccion en 1983 de Mário Juruna, del pòble xavánte.
 
Nascuda al sen del pòble wapishana, la nòva congressista s’installèt a Boa Vista, la capitala de Roraima, quand aviá uèch ans. Combinèt los estudis de drech amb un trabalh dins un burèu comptable e, segon çò que diguèt dins una entrevista recenta, se diplomèt un an abans çò previst, la cinquena de sa classa, demest los enfants de l’oligarquia de Roraima.
 
En decembre de 2018, e ja coma congressista elegida, Joênia ganhèt un prèmi de dreches umans de las Nacions Unidas per sa promocion reüssida dels dreches dels pòbles indigènas. Aquela meteissa reconeissença, l’avián recebuda precedentament Nelson Mandela e Malala Yousafzai.
 
 
Al caireforc
 
Joênia intrèt dins l’Istòria en 2008 quand defendèt un cas presentat per cinc grops indigènas per reüssir que lor tèrra foguèsse demarcada oficialament coma Territòri Indigèna, una mena de títol que conferís als pòbles indigènas de dreches inalienables sus lors territòris tradicionals. Lo tribunal prononcièt sa senténcia en favor dels grops indigènas, que son ara los proprietaris permanents del Territòri Indigèna pus grand de Brasil: las tèrras de Raposa Serra do Sol, dins l’estat de Roraima.
 
A aquela epòca, Jair Bolsonaro èra congressista. L’actual president insultèt un activista indigèna qu’assistissiá a una audiéncia publica dins la Cambra de Deputats a prepaus de la demarcacion de Raposa Serra do Sol: “Te caldriá sortir defòra e manjar d’èrba, per preservar tas originas”, çò li diguèt.
 
Puèi, qualques jorns après sa victòria electorala en 2018, Bolsonaro tornèt mençonar Raposa Terra do Sol coma exemple d’un territòri indigèna que caldriá esplechar sa poténcia economica. Bolsonaro diguèt als jornalistas: “Es l’airal pus ric del Mond [en minerals]. Se pòt esplechar d’un biais racionala. E, del costat dels indians, basta de los donar de royalties en tot integrar l’indian a la societat”.
 
Fa dètz ans, amb de pintura roja sus la cara segon la tradicion de son pòble, Joênia combinèt lo portugués e sa lenga mairala per recordar als jutges que, cada an, a l’entorn de tres milions de dolars circulavan per aquelas tèrras sens que comptèsson per l’economia de Brasil: “Sèm calomniats e discriminats sus nòstra pròpria tèrra”, çò diguèt.
 
 
Una opausanta formidabla
 
Mentre que se preparava per prene possession de son sèti al Congrès coma opausanta al govèrn de Bolsonaro, ela disiá als jornalistas de Folha de São Paulo, un jornal de portada nacionala: “Perqué perseguís tant los pòbles indigènas? Quina es la rason de tot aquel òdi e de voler tant recular? Avèm de torisme, de potingas tradicionalas, una vasta biodiversitat en Amazonia. Las gents devon cambiar aquel discors que sèm un obstacle pel desvolopament, que portam tòrt a A o B. Tanben nosautres devèm venir de protagonistas”.
 
 
Eficacitat immediata
 
Lo Congrès brasilièr se constituiguèt en febrièr de 2019 e Joênia comencèt sa legislatura coma cap de son partit, Rede Sustentabilidade (Ret Sostenibilitat, en portugués), a la Cambra dels Deputats, la cambra bassa del parlament federal. Rede Sustentabilidade foguèt fondat per l’èx-ministra de l’Environament Marina Silva, qu’e mai aguèsse perdut tres eleccions presidencialas consecutivas, es un nom conegut de l’activisme environamentalista brasilièr.
 
Après lo desastre de la restanca de Brumadinho —una tragèdia que tuèt environ 160 personas e que destruguèt tota la vida del riu Paraopeba—, Joênia presentèt sa primièra proposicion de lei per que se considerèsse de “delictes abominables” los delictes environamentals que damatgèsson seriosament los ecosistèmas, la santat umana e las vidas, un tipe de delicte que compòrta de penas mai sevèras.
 
Un jorn après aver pres possession, la congressista expliquèt aFolha de Boa Vista, un jornal de son estat natal, que la proposicion de lei abordava la manca de suènh de las corporacions privadas envèrs l’environament: “Nos chepica la politica governamentala d’afeblir mai encara los mecanismes creats per defendre un environament sanitós, previst dins nòstra Constitucion, e los impactes socials, coma per exemple, las concessions de licéncias environamentalas, davant la manca de responsabilitat de las societats e lo bas poder de fiscalizacion de l’Estat”.
 
Sa principala prioritat al Congrès serà la demarcacion de las tèrras indigènas, çò diguèt Joênia a la BBC: “E mai d’un latz i aja mièja dotzena de ruralistas, de l’autre as tota una populacion de minoritats que se senton representadas per ieu. Es una populacion que deu èsser representada. La vièlha politica es formada per de personas que pensan solament al profièch personal. Ieu i vòli portar de valors collectivas.”
 
 
 
 
 
 

---

Aqueste article se publiquèt en anglés sus Global Voices. Nationalia ne publiquèt una adaptacion en catalan. Ara Jornalet ne prepausa una version occitana.