La Val d’Aran festeja uèi son jorn nacional, en commemorant la restauracion del Conselh General lo 17 de junh de 1991, 151 ans après son abolicion per las autoritats espanhòlas. Ongan, la jornada se debana dins l’encastre de la crisi sanitària de la covid-19. Per aquela rason, lo govèrn del Conselh General d’Aran a organizat una celebracion centrada sus un unic acte institucional dins lo santuari de Mijaran amb una participacion del public restrencha per garentir las mesuras de seguretat.
 
La pandemia de la covid-19 a tocat lo país de cap de Garona d’un biais fòrça tragic. Per aquela rason, la jornada se centra uèi sus “reconéisher e arregraïr as professionaus sanitaris e professionaus essenciaus” e tanben sus “rebrembar as que mos an deishat sense poder despedir-se des sues familhes”, segon las paraulas del sindic d’Aran, Francés Boya.
 

Aué era Hèsta d'Aran, presidida peth Sindic d’Aran @Pacoboya, e eth President dera Generalitat, @QuimTorraiPla, s’a centrat en un acte en aunor as professionaus sanitaris e essenciaus en memòria des victimes deth coronavirus en territòri: https://t.co/fkXiDeSYMNpic.twitter.com/TrTiVBBYZd

— Conselh Generau Aran (@conselharan) June 17, 2020

 

Refermam eth compromís de Catalonha tamb Aran en tot dar supòrt ara proteccion e era difusion der aranés en reconeishement deth sòn dret d’autodeterminacion. Catalonha vò èster garant dera libertat e era democracia. Fòrça gràcies per convidar-me a participar dera #HèstadAranpic.twitter.com/cj4nHmHfQB

— Quim Torra i Pla (@QuimTorraiPla) June 17, 2020

Repòrtan lo prèmi Aran de literatura
 
Quant als prèmis de literatura que se decernisson cada an a l’entorn d’aquesta jornada, ongan s’es cancelat los prèmis Mossèn Condò, adreiçats als escolans e collegians del país, e s’es reportat los prèmis Aran de literatura. A causa de la crisi sanitària, s’esperlonguèt fins fa dos jorns la data limit de presentacion e ara se deu amassar la jurada per raportar los resultats dins la davalada que ven, quand la situacion serà mai normala.
 
 
Istòria dels professionals de la santat en Aran
 
A 19h, l’Institut d’Estudis Araneses-Acadèmia Aranesa de la Lenga Occitana (IEA-AALO) presenta uèi sa darrièra publicacion entitolada Es professionaus dera sanitat ena Val d’Aran del mètge e cercaire istoric aranés Joan-Carlos Riera Socasau. S’agís d’una recèrca sus las personas qu’an exercit qualque mestièr restacat a la santat dins l’istòria d’Aran entre los ans 1600 e 1950. La presentacion se retransmetrà a 19h sul sit institutestudisaranesi.cat/medecina.
 
 
Encastre istoric de l’autogovèrn aranés
 
Après la desfacha de Murèth en 1213, França s’apoderèt dels territòris occitans secutats per la Crosada contra los catars, e Catalonha virèt sos uèlhs vèrs d’autras partidas de la Mediterranèa. Mas los araneses decidiguèron de demorar del costat de la Corona de Catalonha e Aragon, que reconeissiá l’organizacion administrativa aranesa per mejan de divèrses tractats e documents. Cal remarcar lo document conegut coma la Querimònia, un privilègi que configurèt e donèt la legitimitat als dreches istorics d’Aran de 1313 a 1839. Se tracta d’una compilacion dels usatges e de las costumas dels araneses per lor donar una valor legala. Es un document que balha de privilègis e de dreches a las autoritats del pichon país occitan. La Querimònia establissiá pels araneses la liura e franca possession de lors bòsques e montanhas, de l’aiga, de la pesca e de la caça, e tanben qualques exempcions d’impòstes en mai de la reconeissença del regim economic tradicional. Mas, sustot, la Querimònia restaquèt Aran a la corona reiala de Barcelona, en evitant aital lo risc que la val tombèsse dins las disputas feudalas entre senhors. Lo resultat de tot aquò es l’istòria d’un país autogerit, liure de feudalisme, qu’encara uèi lo jorn la majoritat de son territòri es de titularitat publica.
 
Quand Catalonha perdèt sas institucions e sas libertats, après la desfacha de 1714, Aran servèt sas institucions e mai se foguèron contrarotladas per las autoritats espanhòlas. Mas en 1834, lo reialme d’Espanha suspendèt lo Conselh General d’Aran e impausèt al país lo nòu regim administratiu general de l’estat espanhòl, en tot integrar de fòrça Aran dins la província de Lhèida.
 
Après 156 ans, en 1991, se restaurèt lo Conselh General d’Aran. Lo govèrn autonòm de la Generalitat de Catalonha escotèt las revendicacions aranesas e restabliguèt l’institucion aranesa que, dempuèi aquel moment, gerís sas politicas en educacion, santat, cultura, environament, agricultura e torisme. Aquela lei de 1990 desenant s’es actualizada.
 
 
La lei d’Aran actuala
 
La Lei d’Aran actuala definís Aran coma una “realitat nacionala occitana”, establís que son imne es la version locala de Se canta, entitolada Montanhes araneses, e que lo drapèl es la crotz occitana amb l’escut d’Aran. Definís que la lenga es l’occitan, nomenat aranés en Aran, e definís una politica lingüistica amb l’occitan coma lenga “d’usatge normal” de l’administracion publica e “lenga veïculara” dins l’educacion.
 
La lei tanben definís los organs del Conselh General d’Aran, lo foncionament, lo regim electoral, lo drech civil aranés, l’organizacion del territòri, las politicas d’egalitat, l’educacion, las infrastructuras, la seguretat, la santat, etc.
 
Se definís tanplan las relacions del Conselh General d’Aran amb lo govèrn e lo Parlament de Catalonha e mai lo finançament per far venir possible tot aquel autogovèrn.
 
La lei garentís que la Val d’Aran serà pas inclusa dins cap de division territoriala pròpria de Catalonha. Aquel ponch èra estat un chepic màger per totes los politicians araneses, qu’avián vist aquel drech istoric en perilh quand Catalonha aviá volgut definir una novèla division territoriala dins çò qu’apelava de vigariás.
 
Lo modèl de finançament e lo sistèma d’eleccion dels conselhièrs generals foguèron los subjèctes mai contestats. Mas fin finala la lei s’aprovèt amb los vòtes favorables de totes los partits —levat Ciutadans, que s’abstenguèt—.