Una de las edats mai importantas de la planeta geologicament mas tanben biologicament foguèt lo Jurassic. Foguèt una epòca que durèt longtemps (70 milions d’ans). Amb un unic continent, Pangèa, la fauna e la flòra s’espandiguèt plan pertot. Dinosaures, pterosaures, ictiosaures e plesiosaures dominèron la planeta. E, malgrat que totes n’ajam una idèa aproximativa, encara es luènh de la realitat.
 
Pendent la fin del Jurassic (que se debanèt entre fa 213 e 144 milions d’ans) Pangèa se trenquet e nasquèron d’autres continents amb de noms mai familiars: Austràlia, Índia, Africa e l’America del Sud. Sonque a la fin d’aquela epòca los dinosaures (mas tanben los pichonèls mamifèrs que ne demoravan pròches) poguèron pas pus viatjar al long de l’Emisfèri Nòrd amb tanta facilitat. Mas Gondwana (los continents meridionals) encara permetiá d’o far.
 
Lo clima al començament de l’epòca juràssica foguèt, malgrat la cresença generala, caud, mas tanben sec ( èra fòrça parièr al clima del Triassic) e i aviá pas gaire de selvas. Sonque un procés que durariá de milions d’ans poiriá, fin finala, cambiar aquel environament d’un biais total. Per ansin, la pluèja que tombèt pendent de milions d’ans poguèt verdejar las prigondas vals del mond jurassic; un fach ideal per l’espandiment dels dinosaures.
 
Lo païsatge èra plen de plantas coma los licopodis, qu’encara èran vius car avián pogut subreviure a l’epòca anteriora, lo Triassic. Tanben i aviá fòrça bennettitopsides e de campairòls pertot. Se podiá sovent trapar de bòsques de feuses amb de granas, de feuses gigants e tanplan de bòsques sens fin de cicadacèas (parièras als feuses) que s’espandissián sens cap d’arrèst a partir de las umidas vals amb de flumes. En mai d’aquò, los bòsques de conifèras contunhèron lor creissença al costat d’autres d’araucàrias, dont los arbres ancessors dels pins, ciprèsses e sequòias actualas.
 
 
La vida marina reviscòla
 
Lo procès de trencament e escrancament del supercontinent Pangèa (que, aquò va sens dire, durèt de milions d’ans) tanben entraïnèt de cambiaments prigonds dins la mar. De nòus depauses de tèrra bastiguèron, pauc a cha pauc, un nòu lièch marin, que foguèt envasit per una infinitat de nòvas espècias animalas dont d’invertebrats, e d’espongas marinas mas tanben de briozaris. La mar venguèt, de manièra generala mai cauda, mas atanplan mens prigonda. D’ammonitas e d’autres tipes de beleminitas (los primièrs ancessors dels pofres e calamars actuals) se tornèron espandir dins un mond de coralh que visquèt, tornarmai, una edat daurada. E d’animals terrèstres, coma los crocodils, competiguèron plan dins la mar amb d’autres predators, coma las làmias.
 
Mas de nòvas espècias marinas se situèron en naut de la cadena del manjar: los ictiosaures. Malgrat que nasquèsson pendent lo Triassic, foguèt alara que se poguèron plan adaptar a totas las mars (malgrat lor prigondor) e que s’espandiguèron pertot. Avián un cors idrodinamic amb d’aletas e encara de maissas longas e terriblas. I aviá d’espècias que podián aténher los 8 mètres de longor mentre que d’autras èran pas mai grandas qu’un òme. Èran de reptils, òc, mas naissián de la maire pichonèls, coma pels mamifèrs: aquò es çò que confirman la majoritat dels fossils d’ictiosaures trapats fins a uèi pels paleontològs.
 
Prèp d’eles i aviá de plesiosaures, los predators mai ferotges de la mar jurassica. Comptavan tanben mai d’un desenat d’espècias (descobèrtas fins a uèi que ne n’i a d’aperaquí 35) que son estadas classadas segon la longor de lor còl: las qu’avián un còl pus long vivián, generalament, prèp de la superfícia. Ailà assajavan de caçar de flòtas de pichons peisses mercés a lor còl flexible. Pas luènh d’aquelas espècias èran de plesiosaures de còl cort, que podián èsser trobats mai facilament en d’aigas mai prigondas. Ailà caçavan d’ammonitas e d’autres mollusques, e los pus grands tanben d’ictiosaures o encara de plesiosaures pus pichons.
 
 
La vida dins lo cèl
 
La naissença dels ancessors d’abelhas, de formigas, de tricoptèrs, de miriapòdes, de moscas e de vèspas tanben entraïnèt l’espandiment d’un tipe de reptil que tanben s’integrèt al començament al mond dels insèctes e al de las flors: los pterosaures. Ara, de mai en mai grands, avián perdut la longa coa de las primièras espècias e mai las dents (la majoritat de las espècias de pterosaures del Jurassic n’avián pas).
 
Uèi, los cercaires an trapat mai d’una pròva scientifica que demòstra qu’aquel tipe d’animal tanben aviá de pel sus la pèl e aquò suggerís (lo debat encara es dobèrt uèi lo jorn) que foguèron d’animals de sang cauda e pas freda, coma se pensava fins ara. Aquò cambiariá fòrça lo vejaire e la vision qu’avèm d’aqueles animals car semblariá doncas (e aquò ja foguèt demostrat paleontologicament) qu’avián de pel o de plumas.
 
Totun, la sciéncia es pas encara d’acòrdi sul tipe de vol dels pterosaures. Cèrts cercaires defendon que planava en tot montar al cèl amb l’ajuda de corrents cauds (coma los voltors uèi) o encara amb l’ajuda dels vents marins (coma l’albatros). D’autres paleontològs encara suggerisson que foguèron d’animals qu’avián un grand movement de las alas e qu’aquò arrestava pas los pterosaures a l’ora de volar coma los aucèls (d’efièch totes los aucèls actuals son de dinosaures evolucionats mas pas de descendents dels pterosaures).
 
Una espècia tras que coneguda de dinosaure e non de pterosaure (e que nasquèt a la fin del Jurassic) foguèt Arqueopteryx. Foguèt plan pròche d’un dinosaure amb de plumas. Aviá tres dets de las arpas ponchudas. Amb aquestas, d’alas. Mai d’un cercaire creson uèi qu’Arqueopteryx utilizava aquelas arpas per escalar als arbres e d’ailà volar. D’autres pensan que volava plan del sòl estant. (Legissètz la seguida)



 

---

Aqueste article es  publicat dins Sapiéncia, la revista occitana de divulgacion scientifica, amb la quala Jornalet a un acòrdi de cooperacion. Podètz legir l'article entièr aicí.