Pendent l’epòca jurassica, l’edat classica, mas pas unica, dels dinosaures sus la planeta, tanben i visquèron de mamifèrs (Mas pas l’òme malgrat çò que se pòt pensar). D’efièch, los primièrs mamifèrs comencèron d’aparéisser tre l’edat anteriora, lo Triassic. Èran, totun, d’animals pichonèls, que demoravan tota lor vida a fugir los gigants que contrarotlavan la planeta, los dinosaures.
 
Los primièrs mamifèrs foguèron doncas d’animals tras que pichons, insectivòrs, qu’avián evolucionat dels reptils amb de traches de mamifèr, coma lo cinodont. E òc, doncas aquí avèm ja una pichona e granda suspresa sientifica, pr’amor que nosautres, e totas las autras espècias de mamifèrs que i a uèi sus la Tèrra avèm evolucionat dels reptils.
 
Per ansin, e davant una epòca gaire favorable, los pichonèls mamifèrs arrestèron lor evolucion en tot esperar de tempses melhors. Mas aquò sonque se debanariá amb l’escantiment dels dinosaures aperaquí 146 milions ans puèi.
 
Los animals qu’aguèron un grand succès pendent lo Jurassic foguèron los dinosaures que, durant mai de 100 milions d’ans, evolucionèron plan, e i nasquèron una infinitat d’espècias. Puèi, s’espandiguèron pertot e visquèron dins totes los ecosistèmas, malgrat que i aguèsse pas jamai cap d’espècia que demorava dins de caunas, dins l’aiga totjorn, o que poguèsse volar.
 
I aguèt tota sòrta d’espècias de dinosaures: de carnivòrs, tanben d’erbivòrs, de pichonèls coma un esquiròl e d’autres que pesavan mai que 15 elefants. N’i aguèt de qüadrupèdes e d’autres bipèdes. N’i aguèt amb de movements lents e d’autres que foguèron mai rapids qu’un campion atletic actual.
 
 
Una evolucion permanenta
 
Lo grop de dinosaures mai comun que demorèt durant l’edat jurassica foguèt lo dels saurisquians (maluc de saurid). Qualques unes d’aquestes evolucionèron encara vèrs d’animals gigantasses coma los sauropòdes. Èran los dinosaures mai grosses de la planeta e a l’epòca devián manjar de fuèlhas d’arbres sens fin, jorn e nuèch, per poder subreviure. Dins lors estomacs i avián de centenats de pèiras qu’ajudavan a far una digestion permanenta.
 
Puèi venguèron de dinosaures mai rapids, coma los adrosaurids (un pauc com los antilòps actuals). Al costat d’aquestes i aviá los megalosaurids, que foguèron la familha mai ampla dels grands dinosaures carnivòrs. Megalosaurus pesava aperaquí una tona e sos dents provocavan la fugida de totes los autres dinosaures erbivòrs. Sa preséncia foguèt confirmada paleontologicament en America del Nòrd, Madagascar e Euròpa.
 
Malgrat que los primièrs megalosaurids foguèsson pichons e pesavan pas gaire, lor evolucion menèt a de gigants carnivòrs que podián atacar e nhacar fòrça totes los ervibòrs d’aquela epòca. Sonque amb lors arpas lo perilh èra ja grand. E lo còl e la maissa podián caçar lèu e aucir de manièra rapida tota sòrta de dinosaures.
 
 
De questions sens responsa
 
Malgrat que l’estudi actual de la paleontologia se pòsca pas restacar amb l’epòca que nasquèt aquela sciéncia (sègle XIX), l’analisi prigonda dels fossils poiriá pas jamai confirmar o rebutar cèrtas qüestions qu’encara uèi los cercaires discutisson. Quina color avián? Avián de pèl? O de plumas? Avián de tacas sus la pel per se poder melhor amagar entre la vegetacion coma se passa uèi demest los mamifèrs o los aucèls?
 
Es possible de pensar que i aguèsse d’especimens que n’avián, al costat d’autras que podián aver de raiaduras coma los tigres. E sonque de grands erbivòrs avián la color de pel grisa coma los elefants uèi. Mas res es pas segur.
 
Pus malaisit encara es de trapar de responsas a de questions mai complèxas: vivián en tropèls o solets? I a de fossils que semblarián de confirmar que plusors espècias vivián en tropèls mas alavetz, cossí fasián d’espècias gigantassas coma los sauropòdes per tuar pas lors pichons que vesián pas eles? La logica soslinha, a mai, qu’espelissián pas d’uòus, mas alara, lors pichons podián seguir los adultes lèu-lèu?
 
Quina èra lor velocitat? I aguèt cèrtas espècias tanben conegudas uèi coma dinosaures estruci que benlèu foguèron las espècias mai rapidas, puèi que i a de fossils que se confirma que podián arribar als 50 km/h. D’autres dinosaures, coma Apatosaurus, poirián plan caminar coma los elefants d’uèi, mas d’autres encara, coma Brachiosaurus, que pesèt aperaquí 70 tonas, poiriá pas caminar mai lèu que los 4 a 6 km/h.
 
D’unes avián una talha enòrma, coma Brachiosaurus, amb 23 mètres de longor. Mas i aguèt d’espècias encara fòrça mai longas e nautas. Lors crani e òsses, pasmens, èran plan leugièrs. Pas lors pautas, que pesavan fòrça e èran de vertadièras colomnas per l’animal. I aguèt d’espècias que tenián lo crani e lo cervèl coma lo d’un caval d’uèi e d’autres encara, mai pichons, coma lo d’un gat.
 
Totun, quin tipe de son emetián los dinosaures? Los fossils benlèu jamai i poiràn ajudar. Ajudavan lors pichons quand èran parents? Dormissián dreches? Quantes ans podián viure? Los carnivòrs caçavan amassa en tropèls o isolats?
 
Pasmens, ongan, en 2020, ne sabèm fòrça mai qu’a l’epòca de Richard Owen (1809-1892) que foguèt lo primièr scientific modèrne a classar un animal (un fossil, de segur) dins un nòu grop, Dinosauria. Los grands grops dels dinosaures terrèstres foguèron los saurisquians (Diplodocus e Brachiosaurus mas tanben los terapòdes Allosaurus e Tyrannosaurus) e los ornitisquians (maluc d’aucèl) coma Hypsilophodon, Triceratops e Stegosaurus, mas tanben Pachycephalosaurus.
 
Puèi, i a mai de 25 familhas diferentas per los classar: de coelosaurids, ornitomimosaurids, dromosaurids, psitacosaurids, etc. Lor varietat foguèt estonanta coma lor dominacion de la planeta long de 140 milions d’ans. Ne parlar de manièra mai prigonda vòl dire ne parlar amb de libres e d’enciclopèdias, uèi plan abitualas. (Legissètz la seguida)



 

---

Aqueste article es  publicat dins Sapiéncia, la revista occitana de divulgacion scientifica, amb la quala Jornalet a un acòrdi de cooperacion. Podètz legir l'article entièr aicí.