Los independentistas canacs son convencuts que poiràn ganhar l’independéncia dins lo tresen referendum d’independéncia previst per l’an que ven, compte tengut dels resultats dels primièrs dos qu’an demostrat una pojada de l’“òc” e del fach que la diferéncia entre los partisans e los adversaris de l’independéncia es del 7%. “De joves non canacs votèron «òc» a l’independéncia de la Nòva Caledònia. E ne podèm convèncer maites”, çò dison als jornalistas de Nationalia Laure Tindao e François Eïra Kare, dos activitas canacs residents a París.
 
Podèz legir en catalan en clicant aicí l’entrevista que la fa Nationalia als dos activistas canacs. Tanben la podètz legir en occitan traducha automaticament per l’esplech que lo prepausa la Generalitat de Catalonha.
 
Laure Tindao es a far sa tèsi doctorala sus la toponimia de la tribu de Bangou al Laboratòri de Lengas e Civilizacions de Tradicion Orala (LACITO) de l’Institut Nacional de las Lengas e Civilizacions Orientalas (INALCO), a París. De son latz, François Eïra Kare es un militant independentista canac e un dels fondadors del Movement dels Joves Canacs en França (MJKF), qu'organiza e mobiliza, de París estant, la diaspòra canaca en França metropolitana.
 
De remembrar qu’en octòbre passat, lo “non” a l’independéncia ganhèt d’un biais estrech après una campanha ont las autoritats francesas foguèron pas brica nèutras. A mai, lo nombre de partisans de l’independéncia aviá crescut en dos ans del 43,6% al 46,74%. Existís una disposicion que permet la tenguda d’un tresen referendum d’autodeterminacion en 2022.
 
 
Perqué se fan de referendums d’autodeterminacion en Nòva Caledònia?
 
La tenguda dels referendums se pachèt per superar un conflicte violent entre las milícias independentistas e las unionistas que se debanèt long dels ans 1980, e que culminèt amb la crisi dels ostatges d’Ouvéa en 1988, que faguèt 23 mòrts (19 independentistas e 4 gendarmas). Aquel meteis an, lo govèrn francés, lo FLNKS e los unionistas neocaledonians signèron los Acòrdis de Matignon, que fixavan un periòde per transicion per 10 ans abans de signar lo pache definitiu, l’Acòrdi de Nouméa, en 1998: lo govèrn francés transferissiá una tièra de competéncias executivas e legislativas a las institucions de l’archipèla e acceptava la tenguda d’un referendum d’autodeterminacion entre 2014 e 2019. L’acòrdi foguèt aprovat amb lo 72% dels vòtes favorable. Lo referendum d’autodeterminacion depend de las disposicions d’una lei especifica, aprovada en 1999.
 
Un territòri de descolonizar
 
La Nòva Caledònia es un territòri, situat dins l’ocean Pacific, a 17 000 quilomètres de la metropòli, que ten una autonomia politica dempuèi 1999, çò es: compren un govèrn, un parlament (lo Congrès) amb competéncia legislativa e un Senat costumièr. Ça que la, oficialament es considerat coma un territòri non autonòm per l’ÒNU, que doncas se deu descolonizar, e se pensa que lo referendum deuriá èsser util a aquela tòca. Ara que lo resultat d’aqueste referendum es negatiu, l’Acòrdi de Nouméa ne prevei la convocacion d’un segond sus la meteissa question al tèrme d’un an e mièg.
 
L’apertenéncia de la Nòva Caledònia a França es un dels vestigis del vast empèri colonial que París governèt pendent qualques sègles. Napoleon III ne prenguèt possession en 1853, e un sègle pus tard, totes sos abitants obtenguèron lo ciutadanatge francés. Mentretant, los abitants originaris de la Nòva Caledònia —los canacs— foguèron someses a un regim legal de discriminacion, e França encoratgèt la colonizacion europèa, asiatica e oceanica de las illas. A partir dels ans 1960, França s’interessèt a l’esplecha del niquèl, la principala riquesa que s’extrai del territòri. Los canacs qu’èran pas d’acòrdi amb la dependéncia envèrs la metròpoli comencèron d’organizar de partits independentistas pendent los ans 1970, gaireben totjorn d’esquèrra. De totes, lo pus important es lo Front de Liberacion Nacionala Canac Socialista (FLNKS), fondat en 1984.
 
 
Una lista electorala polemica
 
Fa cinc ans se resolvèt la question pus polemica d’aquel referendum: la lista electorala. Aperaquí 140 000 personas foguèron cridadas a las urnas dimenge passat, una chifra inferiora a las que pòdon votar a las eleccions correntas. Es aital perque l’Acòrdi de Nouméa decidiguèt de crear una lista electorala gelada que, essencialament, empedís que pòscan votar las personas non nascudas en Nòva Caledònia que i sián arribadas après 1994 e que pòscan pas justificar 20 ans de residéncia al país. Aquò es una revendicacion dels independentistas, pr’amor que la tendéncia demografica en Nòva Caledònia es de recebre de nòus abitants en provenença de l’exterior que, abitualament, son contraris a l’independéncia. Efectivament, en 1963 los canacs èran lo 48% de la populacion, en 1996 avián davalat al 44%, e en 2014 ja èran sonque lo 39%.
 
França ocupèt la Nòva Caledònia en 1853 e ne sometèt sos abitants, los canacs, a un regim legal de discriminacion pendent de decennis. Mentretant, i promoguèt la colonizacion europèa, asiatica e del Pacific. En consequéncia, la populacion actuala de la Nòva Caledònia es multietnica. A l’ora d’ara, los canacs representan lo 39% de la populacion, los europèus lo 27%, e los polinesians originaris de Wallis e Futuna —un autre territòri francés—l’8%. Segon Nationalia, lo 16% de la populacion declara que fa partida de divèrsas comunautats o ben simplament qu’es “neocaledonian”.