Petita espiada geografica sus ua grana contrada au capvath deu maine occitan. Las Lanas de Gasconha dempuish lo sègle XIXu qu’an pro cambiat. L’evolucion climatica actuau e la logica economica modifican las dadas. Quauques exemples recents.

Lo sovenir d’ua tempèsta
 
Petit retorn a l’endarrèr per començar. Dotze ans a, tanlèu las prumèras òras de la nuèit deu dissabte 24 de genèr de 2009 exactament, que boha —hòrt e dab pro de domaus— la ventorrassa Klaus en plenh miei de las Lanas de Gasconha, deu País de Bòrn dinc a las termièras d’Armanhac. Lo passatge d’aquera tempèsta es rapidament qualificat “deu sègle” preus jornalistas. Enqüèra que, a la fin de deceme 1999, las granas galèrnas Lothar e Martin agin tocat e quitament trigossat ua bona partida de l’Euròpa occidentau; en particular, pertocant lo maine occitan, la peninsula de Medoc o las seuvas de Dobla (de la Sentonja a l’oèst de Perigòrd). 
 
Tristassa evidentament es la cara de la seuva lanusqueta après lo passatge de Klaus: paisatge de desolacion, bastiments publics, industriaus o maisons “descaperadas”, linhas electricas o telefonicas copadas e pinhadars en maishant estat. La reaccion de las autoritats e deus mitans economics arriba shens tròp trigar. Que’s cau lèu ocupar de las quantitats gigantassas de husta miaçadas de poiridèr e tornar en bon ordi los pinhadars. Autament dit, la seuva industriau qui, en màger partida, sèrv a arpastar las papeterias de Facture (a Viganòs, País de Buch), de Mamisan (País de Bòrn) e de Tartàs (au ras d’Ador); mei quauques segarias que demòran, çà o là. A maugrat de l’episòdi de la marmaucha escorcèra (lo “scolyte” o mei precisament Ips sexdentatus aperat a còps “estenograf”), la seuva desbaratada se reconstituís en quauques annadas.
 
Aqueth episòdi malaürós es evidentament un revelador d’ua evolucion climatica. D’autes eveniments meteorologics que pareishen susprenents per rapòrt a la memòria deus òmes, muishan que quauquarren se passa dens la circulacion atmosferica generau: annadas de longs sequèrs, puish seguida de periòdes on las plujas abondosas negan las contradas. L’annada 2020 e lo començament de 2021 semblan balhar pròvas identicas. 
 
 
La multiplicacion deus panèus
 
Mentre que Klaus a trucat, que parlan d’installar centralas fotovoltaïcas. Meilèu que de s’embestiar a tornar aviar pinhadars e d’aténder annadas e annadas davant de ne tocar los beneficis… E qu’i a tan de terrenhs vaduts sobtament disponibles! Quina bona escadença! De hèit, lo decenni 2010-2020 es la temporada de la montada en puishença de las centralas fotovoltaïcas. Totas las comunas de las Lanas de Gasconha, en las Lanas com en Gironda, ne vòlen. Aparentament, qu’es shucós: s’an terrenhs comunaus (ancianas lanas taus tropèths d’aulhas), quina oportunitat d’aver 25 o 50 ectaras de panèus que van aportar tins-tins “verds” e vertuós au budget comunau! Plan mélher que los pinhadars que cau plantar, esclarir e aténder trenta ans (en principi…) davant de’us copar. La permèira grana centrala es installada en 2011 dens Gabardan, d’autas, mei petitas, mirgalhan la mapa de la region forestièra. La darrèra en projècte —1000 ectaras a cavalhon sus Saucats e Cestàs, un chic au mijorn de Bordèu— comença evidentament d’alimentar lo debat.
 
L’ “après-Klaus” qu’a tanben cambiat l’anar deus pinhadars: los qui se n’ocupan son vaduts diferents. Las tecnicas evolucionan e càmbian la dona. Ua mena d’economia trionfa mes lo territòri comença de sofrir. 
 
 
Guardaminjars
 
Pro de petits proprietaris, sovent non residents, destacats de las causas de la tèrra e en·hastiats per l’arroeina de la gran ventena devastatora, qui avèn un pedaç de pinhadar eretat deus pairs o grans-parents, qu’an vendut o deishat la gestion a societats qui prepausan de s’ocupar de tot. Au passatge, quauques societats agricòlas (e cau enqüèra parlar de “païsans”?), dab los sòus au cap deus dits, que crompan, çà o là, un peçòt dab briga de valor silvicòla , ua “copa” com disèvan autes còps: sonque per ganhar quauques ectaras de cultura, en eslargissent lo cerc d’irrigacion o —qu’es mei anar mei frequent— implantar granas sarras (o “sèrras”…) devath las quaus creishen tomatas o ahragas. Unitats de condicionament de carròtas e autes legums son installadas. Las vielhas carrejas (camins forestièrs) que son a còps bondroadas, enòrmas maquinas agricòlas qu’i circulan e camionàs qu’arriban o se’n tornan dab lo lor cargament qui se tira tà Rungis o cap un centre logistic de Mossur lo Mosquetaire o deus Sénhers Cairehorc o Lo Clergue. Per se parar deus pòrcs sanglars qui pullulan dens aquestes immenses guardaminjars, los camps, dejà cintats de fossats pregonds, son embarrats de gresilhas o de hiu electric. Atau, “¡no pasarán!”
 
 
E tecnicament?
 
Plan finit, lo temps deus pinhadars de las cartas postaus deu gran fotograf Émile Vignes (1896-1983). E ne parlim pas de las lanas fotografiadas per Felix Arnaudin (1844-1921) qui, eth, vedè dejà —un permèir còp…— la soa contrada maumiada per la pujada de la seuva industriau qui limitava l’orizont, cambiava los esperits e las costumas e —es bien util d’ic rapelar?— miaçava la lenga. Uei donc, apareish un aute monde. Lo pòble deus gemèrs, arrosinèrs (sovent meitadèrs agricòlas en medish temps) e deus obrèrs dens las petitas segarias, dens practicament cada vilatge, a desapareishut tanben. Lo petit univèrs deus “maquinaires” e autes “limaires” granlandés qu’evoquè Bernat Manciet (1923-2005) qu’es bien finit[1]. Concurréncia, modernizacion, concentracion: la trilogia hòrt coneishuda que mia a la preséncia un chic pertot de bosigas industriaus, bastiments e terrenhs a l’abandon au còr deus vilatges. “Esparadraps deu capitani Haddock” per mei d’una municipalitat… 
 
Los emplecs dens l’expleitacion deus pinhadars qu’an de het cambiat: conductors d’impressionants engenhs d’abatatge que te chapan ectaras e ectaras en ua sola jornada (on son los boscatèrs de bèth temps a?), desbardaires e transportaires, tecnicians de las papeterias o de la usinas de panèus o de paletas. 
 
Dempuish los ans 1980 se modifica tanben los metòdes silvicòlas. La linhicultura a ganhat pertot per “racionalizar” (mot magic!) la gestion de las parcèlas on los pinhòts, clònes seleccionats neishuts en pepinièra, son plantats. Ne semian pas mei, com autes còps. Atau, los arbos en linha creishen lèu e permeten d’estauviar lo tribalh d’esclarissatge. Que “netejan” tanben; autament dit que passan regularament rotlèus pesucs entà har perir heuguèras, jaugas (tojas, gavaras) e autas adventícias. D’aubuns, en 2018, gausan quitament utilizar lo glifosat. Los mitans autorizats …s’autorizan lavetz a héser perfil baish, lo temps de deishar passar la colèra. A la rigor —petita concession a la necessitat de green washing e de “durabilitat”— que deishen adara quauques cassis o bedoths (o beç, en lana umida) en bordura, sus las capsalèras (cantalèras, limits) de quauques “copas”. Quauques gestionaris qu’arriban quitament a imaginar copar los pins a 25 ans o perqué pas 20 ans. Darrèr tot aquò (n’es pas navèth), qu’i a puishents interés d’un Molòc qui n’es pas aisidament assadorat. Dab la mondializacion, lo comèrci electronic, amplificat per confinament e estupahuec, l’armada deus camions e camionetas per liurar paquets e còlis a daun de carton en quantitat …industriau. Quauques aprendís hatilhèrs gausan quitament se hicar a la plantacion d’eucaliptus (creishença rapida e apraubiment deus sòus garentits). Auta practica “tendéncia”: òm dessoca. Que darrigan tot (arradics, socas) e que recuperan garralhas, cimas e cabelhs deus pins entà alimentar la cauheria de las usinas papetièras. A quau còst? Daubuns que hèn arremarcar qu’aquò rend cara la caloria obtienuda? E quina consequéncia suu terrèr (orizont umifèr) de sables dejà praubes per natura? D’aquò, rai! Plants menimosament seleccionats e ço que cau d’engreish permeteràn miracles! 
 
 
Ua auta vision e seré possibla?
 
Quauques rares “maupensants” n’an pas la medisha vision de la situacion. Atau, los qui son interessats per çò que preconiza lo malhum Pro Silva. Que son tenents d’ua silvicultura “a cobèrt continú”. En clar, que vòlen “acompanhar los procèssus naturaus per optimizar la produccion biologica de las seuvas”. Qu’aiman briga las “copas rasas” e lo dessocatge. Que preferissen deishar anar la natura. Dit autament: perméter lo desvolopament deus arbos de melhora qualitat, shens brutalas perturbacions deu mitan, mes en practicant intervencions leugèras e frequentas[2]. Deu “sus-mesura”, si voletz, briga dens la “doxa” oficiau qui lauda la produccion exclusivament industriau, ahamiada de rotacions los mei cortas que’s posqui; dab un objectiu, a pena amagat, de rentabilitat maximau. E van evolucionar, las mentalitats? Arren d’assolidat preu moment. 
 
D’autan mei que los professionaus “oficiaus” de la seuvas, sostienuts d’alhors per las collectivitats territoriaus (notadament lo conselh regionau de la Navèra Aquitània), n’aiman pas tròp estar criticats. Lo rapòrt sus la biodiversitat establit par Ecobioseque’us a hòrt enmaliciats[3]. Los capulats deu monde silvicòla se senten en efèit atacats preus scientifics qui predican un mei gran arrespècte de la biodiversitat. De hèit, qu’i a ua grana diferénça entre petits o mejans proprietaris e los grans maines deus gropaments o societats forestièras qui pòden gerir milèrs d’ectaras. Egau, la question de la gestion de las seuvas se pausa dens mei d’ua auta region, occitana o non[4]. 
 
 
Conflictes d’usatge
 
Longtemps presentadas com un desèrt que calè colonizar, las Lanas de Gasconha que’s transformèren donc au sègle XIXu, e contunhan de n’estar dempuish los ans 1960. Pr’amor donc de las granas culturas industriaus, pr’amor deu torisme litorau[5], de la traucada per l’autorota A 63 (acabada completament en 2013) qui adara fixa zònas logisticas a Saucats, lo Barp, Castèths o Sent Jors de Maremne[6]. Shens oblidar la pression foncièra ligada a le recèrca de terrenhs mensh cars qu’a Bordèu e sa banlèga qui s’estiran de mei en mei. Au còr de tot aquò, lo Parc Naturau Regionau de las Lanas de Gasconha, creat en 1970, a cavalhon sus Gironda e Lanas, dab la vath d’Èira[7] com eish centrau, a quauque mau a preservar identitat, païsatge e espacis naturaus, ja que s’esfòrça de promàver las practicas de torisme doç…
 
 
Un chic d’aiga per acabar lo tablèu
 
Los recents aigats dens las Lanas (mai e deceme de 2020, genèr de 2021) qu’an rapelat, se per cas ic avem desbrombat, que lo territòri de tots aqueths parçans es hòrt aigassut.
 
D’un costat, au mijorn, qu’i a las vaths d’Ador e de Midosa on, de tostemps, la ribèra o lo flumi desmairan haut o baish cada annada. Las bartas de Pontons, deu Poi o de Saubussa e sustot las granas bartas en aval deu Bèc de Gave qu’an totjamei servit d’util vas d’expansion per las aigas abondosas pr’amor de la fonta de la nèu o d’episòdis màgers de pluja (oratges e sustot frequéncia de las depressions oceanicas). 
 
De l’aute, que son las lanas sablosas de Medoc, deu País de Bòrn, de la Grana Lana o quitament de Maransin. Question: e beven totas las aigas tombadas deu cèu, los sables? N’es pas segur. La contrada estót de tot temps conhida d’aiga. Aquò es çò qui, au sègle XVIIIu o quitament au XIXu, establí la maishanta reputacion deu país on frèbes e prauba mascadura “produsivan” òmis magrinòts, arroganhats per lo paludisme o la pellagra observada per Jean Hameau (1779-1851), mètge a la Tèsta de Buch. Las aigas ne son pas jamèi luenh. 
 
Quan espian los noms de lòcs, qu’es ua evidéncia: la lagúa, lo brau, la nauda, la palud, lo lamon, lo maresc, lo juncar o, a còp, la grava (dab lo sens de maresc)… Qu’encontran tanben lo tèrme lapar (dab los sons derivats “laparut”, “lapassós” o “lapassosa”): qu’es l’aute nom gascon deu famós “aliòs”, crosta dura devath los sòus de las lanas umidas on se concentran los oxids de hèr qui son com impermeabilizants. Shens nat penent, las aigas estagnan: que son las airas deus platiets, lòcs on son – o èran - los marescs e la majoritat deus braus hangós. E adara, los grans camps on creishen milhòc, carròtas o… panèus solars. 
 
Lavetz, quan los pinhadars s’espandissen a l’epòca de la revolucion industriau, los vielhs landés que cavan bien crastas e varats, mes pas tròp pregonds. Que cau drenar, solide, mes en pensant totun que pins e pinhòts ne deven pas tirar tròp la lenga au temps de las calorassas e deus sequèrs estivaus. Dempuish los ans 1960-1970, ua evolucion importanta se hè: los grans camps de l’agricultura “industriau” demandan que siin creats grans hossats collectors deus pregonds pr’amor de …l’irrigacion per aspersion. Pinhadars e grana agricultura que deven vesinar. 
 
La question de l’aiga es tanben pertocada per un aute factor, mei recent. Per la còsta gascona, dita “d’Argent”, on la moneda pòt har shalivar mei d’un, pro de gents son atiradas: que crompan, que hèn bastir. E, tot parièr, dens las comunas de la zòna d’influéncia de la metropòla bordalesa o quitament de Baiona, se multiplica los “programas immobilièrs”. Ua bèra expression per sovent reprodusir maisoetas deu medish escantih, sus terrenhs meilèu petitòts. Que’vs sovienetz benlèu de la cançon Un dia, dab Pepé (los cantaires s’aperavan lavetz Los de Nadau): “ Que’n i a per tota la vita entà pagar lo credit…”. En har respectuosament arremarcar qu’aquò escana lo païsatge e mesprèsa l’estil tradicionau de las bastissas.
 
Los neoruraus que’s protegissen, que s’embarran darrèr pleish e sustot muretas de “parpaings”. Agradius païsatges de banlèga importats dens lo campèstre…E l’aiga, dens tot aquò? Se ne pòt passar, que demòra. E lo petit pedaç de terrenh dont saunejavan, que vad lagòt o laguòt, dab – aus bèths jorns – mosquits, becuts e autas chisnas garentits. País aigassut, vos disen… Los decididors qu’an de que soscar. 
 
 
 
 
 
Joan Jacmes Fénié