A l’òra de las autoestradas o deus projèctes de LGV qui van traucar e copar mei d’un parçan de Gasconha (Gironda, Lanas, Olt e Garona…), tornam un chic au temps deus cars, deus bròs o de las aulhas… “Au temps deus carelhs e de la marina a vela”, com ic aurè dit “l’Aute”… Petita espiada sus ua rota oblidada, la Tenaresa, com n’i avè d’autas, dens lo gran maine occitan: la Clarmontesa qui, vienuda d’Auvèrnha, passava per Carcin e gahava la vath de Garona; o lavetz la Peirinha, mei tardèira (creada en grana partida peus intendants reiaus au sègle XVIII^u), passant per Lairac e Aush. Shens parlar deus vielhs camins romius, enqüèra bien coneishuts mercés a la reneishença deus itineraris “jacaires” cap aus pòrts de Cize o Garazi, au Bascoat (Sent Joan Pè deus Pòrts o Donibane Garazi en basco).

Ua rota perduda, la Tenaresa. Dimercs 16 de març, au matin, la cronica setmanèra “ReGasPro” (Region Gasconha Prospectiva) sus Ràdio País evocava ua vieil caminau dont an un chic perdut la memòria, la Tenaresa[1]. Petitas suspresas... Per los aimadors d’aiga de vita, lo mot “Tenarèze” (en grafia “franchimanda”) sembla justament ligat a ua aperacion d’aigardent deu còr deu gran maine gascon. L’aigardent correntament aperat “armanhac” o d’Armanhac, sabetz, qu’es com la trilogia deu “caçolet” (Carcassona, Castèlnau d’Arri, Tolosa, se non m’engani pas): lo Baish Armanhac (dens las Lanas), lo Haut Armanhac (Gèrs) o ... la Tenaresa (a chivau sus los departaments de Gèrs e d’Olt e Garona), cadun preten estar lo mei bon, lo mei saborós, lo mei flairejant dab delicatas aulors de vriuleta, de pruna o non sèi pas quina fruita o de quau hust deu perfum delicat.
 
En realitat, la Tenaresa n’es pas briga un petit país, un parçan enter Nerac e Condom com ac deishan pensar los productors. O, com adara, se presenta un ÈPCI (establiment public de cooperacion intercomunau) de Gèrs, l’ÈPCI de la Tenaresa (au torn de Condom, 26 comunas dont las mei coneishudas son benlèu Forcés, Larresingla, Montrejau de Gèrs o Valença sus Baïsa...). Aqueths ÈPCI son en fèit las famosas intercomunalitats, aqueras comunautats de comunas que trobam pertot dens las nòstas campanhas. Aqueras navèras estructuras – probablament utilas mes sovent complicadas e pesugas en realitat (que seré un aute debat...) – qu’an semiat lo troble, qu’es ua evidéncia, d’un punt de vista istoric e geografic. Dejà que los ciutadans coneishen sovent mau los parçans e l’istòria locau, la mapa d’aqueths navèths territòris – de ne sustot pas con·hóner dab los cantons electoraus creats, eths tanben, recentament! – n’ajuda pas guaire a compréner los territòris. Lavetz, çò qu’es, aquera Tenaresa?
 
De Garona dinc a l’Arriu Major. Aquèth vielh caminau comença – o finís... – sus l’arriba esquèrra de Garona, au pòrt de Pascau, a costat d’Agulhon, on arriba Baïsa. Puish, passat Buset, l’antic “itinerari de Cesar” (de hèit, plan mei ancian, mes los istorians o meilèu los sabents “anticaris” deu sègle XIX^u qu’atribuivan tot a Cesar...) fila, en tot seguir los camins orientaus de las Lanas de Gasconha, dinc a Sòs. A la confluéncia de la petita Gueisa (Gueyze) e de Gelisa, afluent de Baïsa, lo vilatge de Sòs correspon ad aquera vielha plaça fòrta o oppidum deu pòple deus Sotiats, vinçuts quan Aquitània tombèt dens las mans de Roma, en 56 avant J.-C. segon çò que ne ditz lo Bellum Gallicum de Cesar.
 
Après, cap au mieijorn, “plenh sud”! La Tenaresa passa peus costalats de çò qu’apèran adara lo “Gèrs”. “Com tots los “camins de potja”, qu’evita los hons, los maishants passatges aigassuts. Que va o qu’anè de poi en poi. Que seguiva las crèstas, lhevat quan calè obligatòriament passar per ua vath, en utilizant un guà, a còps “herrat”. Comprenetz “renforçat dab pèiras o pavats”, com ua “calada”, per mei de seguretat.
 
Per las Lanas tanben. Los viatjadors qui seguivan l’antica e longa via, passavan per Lupiac, Mielan, Capvèrn, la Barta de Nèsta. Autament dit, dens las darrèras lègas d’aqueth segment, lo camin passava sus la linha de separacion enter lo bacin idrografic d’Ador e lo de Garona. Enfin, mercadèrs o pastors, puish que lo caminau estó tanben ua dralha peus tropèths que devaravan de la montanha o tornavan deu sejorn d’ivèrn dens las “planas” de bisa (Lanas de Gasconha sustot), entravan dens la Vath d’Aura: Àrreu, Sent Lari, Tramesaigas e “era vath deth Arriu Major” (“Rioumajou” com ic escriven enqüèra sus las mapas IGN...). Perqué aquera fin en la hauta montanha? Pr’amor que, per lo pòrt d’Ordiceto (2403 m), pòden passar en Aragon (vath de Bielsa). Vielh camin per las mercaderias e autes escambis dab l’aute costat deus Pirenèus. Per estar complet, que cau precisar qu’ua branca de la Tenaresa, de Lupiac estant, traucava cap a bisa, per Eusa (Elusa dens l’Antiquitat), Gabarret, Lòssa, Capsiuts (en Vasadés) e las Lanas de Bordèu. Qu’èra lo temps de las granas transumàncias...
 
 


Joan-Jacmes Fénié