Hargar la consciéncia deu territòri e de la civilizacion d’òc passa per la coneishénça deus país e contradas nòstes. E ne coneishem vertadèrament plan la geografia, l’evolucion deus païsatges, las transformacions economicas qui toquèren e tòcan enqüèra, per lo mélher com per lo péger, las tèrras occitanas? N’es pas segur. Lavetz, perqué non pas espiar, de temps en temps, l’un de las nòstas contradas a la lutz de passejadas suu terrenh o descripcions mei ancianas de la “literatura” geografica? Exemple, uei, dab un retorn sus los escriuts de “joenessa” d’un gran nom de la geografia, Elisèu Reclús.

A la fin deus ans 1850, tornat d’un periple dens las islas britanicas e en las Americas, Elisèu Reclús (1830-1905), gessit de las comunautats protestantas de las termièras de Gironda e de Dordonha (Santa Fe la Granda, Brageirac) o d’Ortés, e dejà revoltat contre l’orde establit deu Segond Empèri, “entra en Geografia”. Dens l’influenta Revue des deux Mondes, que publica en 1862 ua sèria d’articles suu litorau de las Lanas de Gasconha. Ancian president de la Société de Borda[1], e hòrt estacat a Marensin, Jean-Jacques Taillentou a tornat léger e comentat los escriuts de Reclús en acompanhà’us d’utilas nòtas explicativas. Publicat per las edicions Cairn (establidas a Pau), aquí donc un obratge conhit de referéncias esclairantas, a còps recentas, pr’amor lo litorau aquitan a inspirat mai d’un article, ensai o quitament tèsi universitària. D’autes tribalhs d’aqueth tipe pareisheràn probablament percé non solament la còsta es en grana partida artificiau e freula mes tanben las tèrras interioras – sables, aigas e bien solide pinhadars estenuts justament dempuish lo Segond Empèri – an pro evoluit; e cambian enqüèra dens lo lor païsatge, la societat e la gestion deu lor espaci.
 
 
Los combats de Medoc
 
Reclús vòu conéisher, compréner e soscar sus l’avenir. Que s’informa, legís, va suu terren (a còps dab lo son hrair Onesim) e encontra engenhaires o entrepreneires qui vòlen hicar en valor aqueras “tristas” contradas desoladas, sabludas e marescudas. Dempuish lo XVIII^u sègle, que chepican los Fisiocratas[2] o autes apòstols deu progrès economic e tecnic. Los clichats sus las nòstas contradas “sauvatjas” se tancan per longtemps.
 
Dens un estil tostemps fluid, l’Elisèu presenta per començar los combats de la Punta de Grava[3]. Lo “bocau” (o las bocas) de Gironda n’a pas jamei arrestat de cambiar e, a maugrat deu huec de Cordoan[4], demòra dangerós. Lo geograf evòca la Petita Flandra e las soas paluds, lo quartièr de las Hutas, enter Solac e Punta de Grava, e la luta dificila de l’administracion deus Ponts e Cauçadas per mestrejar los sables e estancar las dunas.
 
Puish, seguissen 60 paginas sus las lanas de Medoc o de mei bas (las Granas Lanas de Bordèu o de bisa deu departament …de las Lanas) on vivotejan los pastors “chancats” e los arrosinèirs “landescòts” dab lo lor “vocabulaire de mots patois d’une grande pauvreté” (pagina 99). Rebat deu temps e de la pensada dominanta de l’epòca dont sabem tròp com e considerava lo nòste cabau linguístic. Que voletz! aquestes pècs de lanusquets èran completament arrodats per las frèbes e la pelagra[5]… Assabentat deus projèctes anteriors de Desbiey o de l’engenhaire Charlevoix de Villers e conscient de l’abiletat calculada deu Brémontier puish deu Chambrelent, lo geograf hè evidentament la descripcion de la mudacion silvicòla ligada a la lei de 1857. Aquera, que hè obligacion, per las comunas de las Lanas de Gasconha, de semiar pins maritims sus las lanas demoradas “nudas” on peishen los tropèths d’aulhas susvelhats per aquestes pintorescs pastors chancats. Atau començan de s’espandir los pinhadars. Lavetz, los camins de hèr “economics” (comprenetz “d’interés economic”), chafrats sovent “los machacuus”, permeten d’aviar la husta e autes produits arrosinós cap a Bordèu o Baiona e mei luenh. Justament, dens los Estats d’America pas tant “Units” qu’aquò, la Guèrra de Secession hè pujar lo prètz de l’arrosía: ua bona escadença per los proprietaris de pinhadars de las Granas Lanas mes un malaür preus aulhèrs e tropèths qui començan d’estar condemnats.
 
Cambiant d’escala d’analisi, l’observaire umanista e lèu anarquista[6] arreconeish los plan·hèits d’aquera colonizacion, preferibla a la de las “colònias luenhècas crompadas au prètz de milèrs de vitas preciosas”.
 
Docks a la Tèsta de Buch. Passionant tanben es lo capitol consacrat a las plajas e au bacin d’Arcaishon. Totun, que fremissem en léger que Reclús imagina de har d’Arcaishon o deus prats salats de la Tèsta de Buch o de Gujan-Mestràs un bèth pòrt, de comparar a Manchester, a Liverpool o a Londres... Imaginatz, uei, l’eleganta e fortunada peninsula deu Horet (lo “Cap-Ferret”, com se ditz adara) dab grans bastiments industriaus e enterpaus lo long de docks cobèrts de mercaderias…
 
Enfin, lo futur autor de la Geografia Universau evòca las Lanas de Bòrn e de Marensin mes, curiosament, deisha de costat Maremne, Capberton e Senhans on lo flumi Ador passava autes còps. Que dissèrta sus Mamisan e suus naufragis lo long d’aquera còsta traïdora. Tanben – que saunejan pro devath lo Segond Empèri – qu’i encontram lo fabulós projècte de l’engenhaire Duponchel: aqueste qu’imaginava de brigalhar las arròcas pirenencas de la Vath d’Aura entà las transportar – per canaus! – transformadas en bard o limon enriquidor cap a las lanas estèrlas de Morcens o de Medoc…
 
 
 
 
Joan-Jacmes Fénié


 
 
 
 

 

---

RECLUS, Élisée. Le littoral aquitain, anotat e presentat per J.-J. Taillentou. Cairn, 2022. 262 paginas, 18 èuros.