Duas burlas gigantassas, començadas lo 12 de julhet, contunhan, en aqueth dimenge de matin (17 de julhet) de destrusir dus grans tròç e las Lanas de Gasconha. Petita espiada sus duas seuvas a l’encòp semblablas e diferentas.

En País de Bug, un navèth “Gran Malaür”
 
A la fin de març de 1836, la Tèsta e Gujan, qui èran lavetz simples vilatges deu País de Bug, coneishóren lo “Gran Malaür”: la mòrt de 78 marins negats sus la còsta, deishant mei d’ua famiha dens la pena e lo coarrèir! Aquestes jorns de julhet 2022, ligada a la calorassa e au sequèir qui trucan las regions nòstas, ua auta catastròfa chapla lo païsatge e la natura de la “ Granda Montanha”. Entaus vielhs bogés, la “Montanha”, qu’es aqueth massís de dunas ancianas en forma de creishents on s’entermesclan tucs (hautors) deus bèths com lo Truc de la Truca (76 m), depressions aperadas “prohons”, vaths (shens arriu...) e “barens” (braus, marescs), sustot deu costat de l’estanh de Casaus-Sanguinet, partatjat enter lo departament de Gironda e los de las Lanas. Un chic mei a capvath (oèst), deu costat deus grans “Sablonèirs deu Pilat”, s’estenen de bisa au mijorn las granas letas (o ledas) de las dunas mei recentas, arroganhadas dens los ans 1930 per los lotiments privats on florivan las “villas” bascolandesas lavetz de mòda. A l’ombra deus grans pins, deus casses e deus tausins, qu’i creishen, com dens tota las Lanas de Gasconha, brana, jauga, heuguèira e tanben ledonèirs o “pomèirs deu ledon” o “arboç” qui aiman la doçor deu litorau e balhan a l’abòr hruitas shucosas.
 
La Montanha de la Tèsta es coneishuda com la darrèira “forèst usatgèira”. Ua auta existiva a Biscarròssa mes qu’es estada recentament “cantonada”.
 
Pr’amor de las vielhas balhetas, los abitants de la comuna (los “usatgèirs”) qu’an – o qu’avèvan... – lo dret de recoltar l’arrosina (la gema) e d’utilizar la lenha per se cauhar o la husta per bastir granja o maison. Totun, dempuish lo temps deus “captaus” (senhors sobirans) de Bug dinc a ua epòca recenta, nombrosas pelejas enter usatgèirs e proprietaris (nomenats “ayant-pins”) n’an pas mancat d’animar la cronica locau e de balhar tribalhs aus tribunaus. D’alhors, que trobam un endret nomenat “les Avocats” quan espiam de près, l’interessanta “mapa de las dunas” qu’Émile Durègne de Launaguet publiquèt a la Bèra Epòca (un tròç n’es reprodusit dens las “Cartes anciennes du Bassin d’Arcachon” editadas per la Societat istorica e arqueologica d’Arcaishon e deu País de Bug. Qu’i veden tanben toponims qui, malaja! son vaduts adara brasas e desolacion mes guardan tostemps la lor poesia: los Tioules (los teules), Batsegrete (vath segreta), los Gaillardons, Batlongue (vath longa), lo Branar, Lauga (l’augar, sus l’arriba de l’estanh), la Vath deu Porge, la Vath de Sahuc (lo sahuc es un arbo), la Vath deu Lop, los Gangalhs e los Gangalhòts, las Corpèiras, la Golunha de Haut, lo maresc deu Gurc de Maubruc...
 
Adara, dab aquera grana burla, completament arroinada qu’es la seuva. Casses, corcèirs benlèu, grans pins drets sus la cama o joenes pinhòts gessits naturaument de las granas esbarrejadas a l’azard per la natura o los gats esquiròus e vielhs “pins botelhas”[1], testimònis deu temps deu gematge: que son adara? Brasas, desolacion, gost d’amarum.
 
E las cabanas deus gemèirs, dab la pompa a costat, lo frinestòt e la chaminèa per har còier quauquas lescas de ventresca o se cauhar l’esquia a las geladas de març? E la trelha de vinha per lo plaser de perucar quauques bèras gaspas a la fin d’aost? Sovenir, sovenir!
 
E tombaràn ad uas, las gents de Bug e las autoritats per tornar balhar vita ad aquera zòna desvastada e qui n’es pas mei que brasas e troncs ennegrits per lo huc?
 
 
E las Lanas girondinas tanben
 
Luenh es lo temps on, drollòt, hadèvi vèlo sus la rota blanca per anar, passada la hont de Manine, a las lagunas de Tropins. Que’s tròba exactament a las termièras entre Landiràs, Cabanac e Guilhòs, vilatjòts de las Lanas girondinas. Qu’i passava autes còps “lo camin peishonèir” que vinèva justament deu País de Bug. Qu’es au còr de l’auta grana burla qui ven de desolar los pinhadars, au limit de las Gravas e deu vielh País de Sarnés o Cernés. De cap a 7 200 ectaras o mei partits en humada... Vathsèras, Lana de la Suscosa, las Comas, lo Sauciòt, Cantarana...: quantes noms de pèças e de mainius (bòrdas solas, petits quartièrs[2]) on tot semblava patz e tranquillitat: redusits en brasas. Lo dòu d’un paisatge.
 
Lo tòca-senh ne tranga pas mei dempuish longtemps dens los vilatges, n’entenem pas mei cridar com autes còps “Au huc! Au huc!”. N’i a pas mei obrèirs de las segarias (qu’an desapareishut) e gemèirs (lo gematge es fenit dempuish los ans 1970); ne son donc pas a trucar las flamaròtas dab lo cabelh d’un pinhòt per ensajar d’estupar la burla. Tròp grana, tròp de calor, tròp de dangèir. Que comptan suus pompièrs e suus avions per maserar las eslamas. Lo huc gigantàs, a maugrat de la mobilizacion d’ua armada de “soldats deu huc” coratjós e valents, s’es muishat hòrt dificil a combàter. Grans traucàs de las gravèiras d’un costat, nhafraduras a venir per la grana velocitat de l’aute (qu’es un aute debat...[3]), desolacion d’ua burla dificilament mestrejada. Aqueth parçan coneish tanben un gran malur.
 
Que sii per la Tèsta o per l’arrevitada deus pinhadars de las Lanas girondina (o d’alhors) la question deu modèl d’ahorèst a desvolopar se pausa: monocultura en linha de pins maritims per assadorar l’indústria e las usinas a papèir? Diversitat mei arrespectuosa deus pinhadars mesclats d’autas esséncias adaptadas au clima que càmbia? De mei, la question de la prevencion e deus mejans de luta que’s va tornar pausar. Los temps que càmbian...
 
 
 
 
Joan-Jacmes Fénié