De milièrs de lengas aparegudas pendent los cinc darrièrs millenaris aurián desaparegut, generalament sens daissar de traças. Dempuèi lo sègle XIX, lo ritme d’aquelas desaparicions s’accelèra especialament, sustot après las conquistas colonialas europèas. Demest totes los factors qu’an menat a aquel assecament del patrimòni cultural mondial, la dominacion economica jòga un ròtle màger.

Demorarián a l’ora d’ara sonque 7100 lengas mai o mens sus la planeta. Los expèrts preveson que pendent lo present sègle entre lo 50 % e lo 90 % d’elas acabaràn de desaparéisser. Un “masèl”, estima l’Organizacion de las Nacions Unidas per l’Educacion, la Sciéncia e la Cultura (UNÈSCO), que deu publicar lèu una edicion novèla de son Atlàs de las lengas en dangièr dins lo Mond. Se remarcarà pas quitament que la desaparicion d’una lenga constituís pas jamai un eveniment espectaclós. Pasmens, se pòt parlar d’un vertadièr “cataclisme” cultural, que se produtz dins l’indiferéncia generala.
 
 Tota lenga dont los utilizaires detenon pas un poder politic, o que dispausa pas d’un estatut reconegut, es en situacion precària
 
La mòrt de nombrosas lengas apareis coma una consequéncia inevitabla de la supremacia d’autras. En vertat, una menaça pesa tanlèu qu’una lenga es pas pus en estat d’espandiment, que pèrd una partida de sas foncions de comunicacion, qu’es pas pus practicada quotidianament pels besonhs usuals de la vida, qu’es pas pus rendabla sul plan economic.
 
Las causas de la desaparicion de las lengas demòran multiplas e complèxas, mas son mai o mens ligadas, coma pels factors d’espandiment, a de motius d’òrdre militar, demografic, geografic, economic, politic e cultural. Aqueles factors se mesclan los unes als autres, sens qu’aquò siá totjorn aisit d’identificar lo qual d’entre eles jòga un ròtle preponderant.
 
 
1. Las conquistas militaras
 
Una lenga pòt quitar d’existir per l’eliminacion pura e simpla de la populacion que la parla. Se s’agís d’una pichona lenga minoritària, l’efièch es radical, immediat e indefugible. Basta de pensar a la liquidacion de las nombrosas lengas amerindianas o de las de mai d’un pòble de l’èx-URSS, o de China: ingoshes, calmocs, mekhetians, nus, achangs, etc.
 
En cèrts cases extrèms, un genocidi marca la debuta d’un long declin. Ramentem los massacres de las armadas de Juli Cesar, que maselèron sèt milions de guerrièrs galleses e reduguèron la populacion del tèrç de sos melhors efectius; la lenga gallesa se n’es pas jamai reviscolada. Senhalem tanben l’exterminacion de dos milions d’irlandeses pels angleses al sègle XIX, la de 1,2 milion d’armènis pels turcs a la debuta del sègle XX o lo chaple dels ibòs durant la guèrra de Biafra (1966-1970).
 
 
2. La feblesa numerica
 
Se lo creis demografic contribuís a l’espandiment de las lengas, una natalitat febla entraïna lor regression. Las lengas son morentas quand comptan pas que cinc, dètz o vint locutors totes annats de mai de 60 ans. Es lo cas del tosu, una lenga tibetobirmana parlada per nòu locutors (en 2015) dins la província del Sichuan en China. Aquela lenga desapareisserà amb lo darrièr locutor subrevivent.
 
S’estima que lo lindal de subrevivéncia d’una lenga se situa a mai o mens un milion de locutors (un total de 382 lengas en 2022), e que sa subrevivéncia ven precària entre qu’es practicada per mens de cent mila d’entre eles. Solament, la màger part de las 7 100 lengas del Mond son parladas per un nombre de personas fòrça mendre.
 
Tot comptat e rebatut, una lenga pòt desaparéisser perque a pas pus pro de locutors per assegurar un minim de comunicacion, mas sustot — e es aquí lo fenomèn mai important — perque aquestes accèptan o causisson de l’abandonar o de la transmetre pas pus a lors mainatges. Dich autrament, perque es pas pus jutjada utila.
 
 
3. L’escampilhament demografic
 
Una de las situacions piègers per una lenga numericament febla es l’escampilhament dels que la parlan sus de vastas espandidas de territòri dominadas per una o plusors lengas fòrtas.
 
En Canadà, l’astrada del milion de francofòns fòra de Quebèc es preocupanta dins la mesura que lor dispersion los rend vulnerables a l’assimilacion. Es parièr pel quarantenat de mila utilizaires del sorab, una lenga eslava, que son dispersats dins mai o mens cent quaranta municipalitats d’Alemanha. Just après la casuda de l’Empèri Austroongrés en 1918, de pòbles nombroses se son retrobats fòra de lor país d’origina e son venguts de minoritats isoladas dins un autre país, coma las pichonas comunautats magiarofònas (ongresas) dispersadas en Àustria, Eslovaquia, Eslovènia, Croàcia, Serbia, etc.
 
Una lenga viu plan sonque quand es fòrça concentrada sus un territòri.
 
 
4. La minorizacion de las comunautats
 
Un desplaçament de populacion pòt minorizar numericament o foncionalament un grop lingüistic. Aquela submersion es estada practicada “amb succès” al près de nombrosas comunautats autoctònas, sustot per la desforestacion de las zònas eqüatorialas ont de pichonas populacions sèrvan fòrça lengas distintas.
 
Aquel fenomèn se retròba amb los estatsunidencs a Hawaii, los chineses en Tibet, los italians dins la Val d’Aòsta o en Sardenha, los angleses en Escòcia e al País de Galas, los indonesians en Timòr Èst, los alemands en Lusàcia (Brandeborg e Saxònia), etc.
 
Dins d’autres cases, una poténcia màger pòt forçar sos pròpris ciutadans a emigrar dins de regions minoritàrias per tal de reduire foncionalament las lengas localas. Las autoritats d’Union Sovietica esparpalhèron aital de russofòns dins totas las republicas, de tal biais que las lengas dichas tutelaras (ucraïnés, georgian, lituanian, cazac, etc.) venián foncionalament minoritàrias sus lor pròpri territòri, malgrat que foguèsson estadas numericament majoritàrias. A tèrme long, aquelas lengas se russificavan a un ponch tal que perdián la màger part de lors foncions de comunicacion formala, sustot en matèria d’educacion. Un procès de mòrt lenta!
 
 
5. Los maridatges mixtes
 
Los maridatges exogams aflaquisson las lengas minoritàrias, en accelerant la tendéncia a l’assimilacion, coma o mòstra l’exemple dels canadencs francofòns fòra de Quebèc, que lor taus d’assimilacion vària de 30 % a 90 %.
 
Existís de cases mai rars ont l’exogamia jòga contra los venceires. Los francs, e pus tard los normands (vikings), venceires e minoritaris, s’assimilèron als vencuts, perque los mainatges sortits dels maridatges mixtes entre paires francs o normands e maires galloromanas o francesas aprenguèron la lenga mairala.
 
 
6. La dominacion sòcioeconomica
 
La regression d’una lenga depend tanben de la plaça que sos locutors ocupan dins los rapòrts sòcioeconomics. La prosperitat economica a atrach las populacions bretona e galesa cap a las zònas urbanas ont regnava la lenga dominanta. En mens d’una generacion, lo breton e lo galés perdèron una bona mitat de lors locutors en seguida de l’industrializacion, de l’urbanizacion e dels braçatges de populacion. L’apatia faguèt la rèsta.
 
Una menaça pesa tanlèu qu’una lenga es pas pus en estat d’espandiment, qu’es pas pus practicada quotidianament o qu’es pas pus rendabla al plan economic.
 
Un dels cases mai estonants de mudacions lingüisticas successivas es lo dels camasses. Aquel pòble pichon de Siberia, que compta quatre cents individús, a cambiat d’idiòma tres còps en cinquanta ans: parlavan a l’origina una lenga samoièda (lo camassian), començèron de practicar lo turc devèrs 1840 e parlavan sonque aquela lenga vint ans pus tard; mas a partir de 1890 avián ja abandonat lo turc pel rus. La darrièra locutritz del camassian defuntèt lo 20 de setembre de 1989.
 
Sol l’interès economic explica que de comunautats entièras abandonen lor lenga per una autra jutjada mai “rendabla”. Reüssir socialament e economicament demòra una sorsa de motivacion prigonda en los èssers umans, e mai se pèrdan lor lenga.
 
 
7. L’impoténcia politica
 
Tota lenga que sos utilizaires detenon pas un poder politic, quin que siá, sus un territòri o que dispausa pas d’un estatut reconegut es necessàriament plaçada en situacion precària, especialament quand s’agís d’un estat fòrt e poderós. Las lengas sens estat o las que sos locutors benefícian pas de cap d’estatut dins lor país devon lor mantenement a la bona volontat de la majoritat dominanta.
 
Sola una minoritat de lengas, valent a dire un pauc mai d’un centenat, benefícia del supòrt d’un estat coma lenga nacionala, oficiala o cooficiala. Aital, los 385 000 islandeses an plan mai d’astre de servar lor lenga que los tibetans (mai o mens 7,8 milions) o los curds (mai o mens 30 milions), dispersats dins mai d’un país e sens poder politic. Sols los curds del Curdistan iraquian (3,8 milions sus 6,4 de curdofòns) profièchan d’una autonomia politica, aquerida en 2005, que lor balha una proteccion contra l’assimilacion. La màger part dels pòbles pichons dispausan pas d’una tala situacion: francofòns de Loïsiana (Estats Units) e de la màger part de las províncias anglesas de Canadà, frisons als Païses Basses, aborigèns australians, pòbles paleosiberians de Russia, ainos de Japon, boshimans del sud d’Africa, melanesians d’Oceania, papos en Nòva Guinèa, etc.
 
 
8. La dominacion culturala
 
Fruch d’un rapòrt de fòrça dintre lo poder economic, la dominacion culturala s’espandís de l’escòla fins als produches veïculats pels mejans tecnologics tals coma lo cinèma, la ràdio, la television, Internet o los videojòcs. Fauta d’escòla, de bibliotèca, de supòrts de creacion, los pòbles qu’utilizan massissament una lenga e una cultura diferentas venon dependents e apaurisson lor univèrs lingüistic. La somission tranquilla ven acceptacion, resignacion e servitud. Es coma se los locutors d’una lenga èran complices de lor liquidacion pròpria!
 
La mòrt d’una lenga es pas sobda. Lo primièr simptòma de la regression apareis quand un pòble comença de l’utilizar pas pus, en l’abandonant per la remplaçar per una autra, estimada mai “rendabla”.
 
Aquel procès se debana amb de fasas provisòrias de bilingüisme variable, seguit primièr pels elèits, e puèi que se generaliza.
 
Dins la fasa iniciala de regression, la minoritat se fa persuadir qu’aprene la lenga de la majoritat enriquirà sa vida culturala, li assegurarà un melhor desvolopament economic, la dobrirà cap a l’internacionalisme, en li evitant un replegament sus se. Mas los minoritaris assumisson lo mai sovent sols aquel bilingüisme, inutil pel grop majoritari, levat quand s’agís d’una farotariá culturala.
 
Lo tipe de bilingüisme que preval dins l’extincion de las lengas correspond pas ni al bilingüisme individual ni mai al bilingüisme institucional, mas a un bilingüisme espandit a tota una comunautat. La non-utilizacion de la lenga mairala entraïna una pèrda d’abiletat lingüistica, d’apauriment dins l’expression, puèi una pèrda d’identitat culturala, que mena cap a una mudacion lingüistica.
 
Doas fòrças convergentas favorizan l’assimilacion: d’un caire l’atraccion de la lenga dominanta, que se manifèsta pels avantatges economics, simbolics e culturals que ne retira la minoritat, e, d’autre caire, la pression sociala, que se tradutz per la pèrda de las foncions de comunicacion: ensenhament, trabalh, lésers, informacion, etc. Del mai aquelas foncions passan a la lenga dominanta, del mai l’assimilacion lingüistica serà rapida.
 
Pasmens, aquel procès de mòrt d’una lenga es pas indefugible, perque aquesta es pas un organisme biologic. Es una realitat sociala! Lo procès d’assimilacion, preludi a la disparicion d’un idiòma, se pòt arrestar excepcionalament quand es en cors, e mai se la tendéncia comuna lo mena devèrs un declin mai o mens long , un còp qu’es entamenat lo procès de la regression. Ça que la, tant que e tant de temps coma los locutors d’una lenga viuràn dins un isolament geografic (illas, montanhas, selvas) alonhats d’una lenga fòrta, pòdon perpetuar la subrevivença de lor lenga. Es lo dilèma etèrne de Jean de La Fontaine dins la faula “Le Pot de terre et le Pot de fer” (Lo Pòt de tèrra e lo Pòt de fèrre)!
 
 
 
 
Jacques Leclerc
Article publicat originàriament dins Le Monde diplomatique
 
 
 
 

---

Article publicat amb l’autorizacion aimabla de l’autor, Jacques Leclerc, lingüista, ancian professor a l’Universitat de Montréal, creator e animator del sit de referéncia “L’aménagement linguistique dans le monde”, Cefan, Universitat de Laval, Quebèc