L’occitan se dòta d’un bon nombre d’aisinas tecnologicas per garentir l’avenir numeric de la lenga. Lo projècte Araina —que dins son primièr maraton de voses, lo 17 de decembre passat a Vielha, reculhiguèt la paraula d’aperaquí cent personas— e las ressorsas ofèrtas pel Congrès ne son de mòstras remarcablas. Totparièr coma per l’occitan, la preséncia numerica es un objectiu estrategic per totas las lengas minorizadas: una idèa partejada per los lingüistas e activistas que participèron al seminari “Sobeirenetat numerica-tecnologica, pòbles e lengas minorizadas” que lo departament de filologia catalana e comunicacion de l’Universitat de Lhèida, lo CIEMEN e la Fondacion per los Dreches Collectius dels Pòbles organizèron los 13 e 16 de decembre dins la capitala de Segrià, jos la coordinacion dels lingüistas Jordi Suïls e Helena Torres Purroy.

Èsser conscients del desequilibra per capvirar la situacion

“Uèi, lol 95% de las lengas an pas la capacitat de pojar numericament”, çò que significa que pòdon pas téner lor version de Wikipèdia, an pas de corses de lenga e crèan pas de donadas de tecnologia lingüistica. O diguèt Alp Öktem, lingüista computacional de Col·lectivaT, cooperativa especializada en lo desvolopament d’aisinas lingüisticas numericas. Coma o crei lo lingüista, es un aspecte de considerar en los procèsses d’extincion de las lengas. Segon l’UNÈSCO, a la fin del sègle XXI lo 90% de las lengas del Mond poirián èsser remplaçadas per una manada d’idiòmas dominants.
 
Öktem fa remarcar que lo desequilibri se produtz tanben entre las lengas mai parladas, e fa d’annadas èra encara mai fòrt. L’anglés, lenga en la quala se tròba gaireben lo 59% del contengut del ret mondial, es parlat per sonque lo 18% de la populacion de la planeta. Un saut enòrma respècte a la segonda lenga del web, lo rus, que demòra al 5,3%. Sonque l’espanhòl, lo francés, l’alemand e lo japonés supèran lo 3%.

Per las lengas mens difusadas, la preséncia numerica es fondamentala, çò diguèt Öktem: “Quand lo mond veson que son idiòma es en linha, càmbia de biais de veire. Lo mond s’avisan que pòdon contunhar de l’emplegar. E lo fach que i aja de personas per crear de contenguts pòt servir de basa al desvolopament de nòvas tecnologias lingüisticas”, entre las qualas, çò expliquèt lo lingüista, d’aisinas de traduccion automatica, reconeissença automatica de la paraula, generacion de tèxtes, produccion vocala de tèxt... amb d’utilizacions com la traduccion assistida, lo sostitolatge automatic, l’escritura assistida, lo doblatge automatic o l’aprendissatge assistit de las lengas.

Per o far venir possible, “tot passa per la disponibilitat las donadas. Per far de traductors automatics, per exemple, avèm de besonh de milièr e de milièrs —de fach, de milions— de frasas traduchas en parallèl. Per que l’intelligéncia artificiala decidisca de traduire d’una manièra o d’una autra, entran en jòc lo calcul de probabilitats, lo contèxt del tèxt... Aquò ara es fòrça avançat e amb los rets neuronals encara mai, mas per aquestes nos cal introduire encara mai de donadas”.
 

L’occitan: maratons e youtubaires

Un exemple d’avançadas recentas com las que mençona Öktem es l’occitan. La novetat mai recent es lo lançament del projècte Araina o, causa equivalenta, la bastison d’un còrpus de voses en occitan aranés a travèrs de la plataforma Common Voice. La primièra granda tòca foguèt lo maraton de voses de Vielha lo 17 de decembre passat, ont un centenat de personas donèron lors voses per enregistrar a pauc près 4 000 frasas, amb una durada totala de uèch oras d’enregistraments. Col·lectivaT explica que cal enregistrar 100 oras per poder desvolopar los primièrs prototipes de sistèmas de la paraula en aranés.

L’activista per la revitalitzacion linguistica de lengas minorizadas Mariona Miret resseguiguèt d’autras ressorsas que se desplegan uèi en Occitània. Entre los mai remarcables i a los del Congrès, coma lo traductor automatic Revirada —bastit sus la basa del sistèma de còde dobèrt Apertium, desvolopat a l’Universitat d’Alacant— o Votz, de sintèsi vocala. Al Congrès tanben se pòt trobar lo diccionari Dicod’Òc, un corrector ortografic, una basa terminolagica e aplicacions per telefòns mobils, demest d’autras aisinas. “Uèi podèm èsser mai optimistas que fa un an”, çò jutgèt Miret.
 
Aquel trabalh s’apond al que dempuèi longtemps que divèrses organismes occitans realizan. Una de las associacions activas en aquel camp es la Chambra d’Òc. Miret, qu’i collabòra dempuèi d’annadas, ne remarquèt lo trabalh en toponimia e, actualament, lo desvolopament d’un diccionari en linha de l’occitan alpenc que reculhís de materials actualament existents en papièr. “Totes los operators de la Chambra s’i son aficats ara meteis”, çò expliquèt Miret, que tanben avancèt que aviá previst de realizar un prètzfach similar per metre en linha un diccionari de francoprovençal. Per Miret, “es important de saber quins son los besonhs dels parlaires, per fargar pas produches tecnologics just per ne fargar. Afinar çò que fas, per qu’aja una utilitat”.

Una autra contribucion numerica, en aquel cas mai focalizada sus la documentacion, es la proposicion de Niccolò Fantini e Guglielmo Diamante dins De Vulgare, un sit web que reculhís e difusa d’extraches de votz en una multitud de lengas minorizadas —dont l’occitan— e varietats localas d’Itàlia. “O fasèm amb l’espèr que la preservacion d’aqueste patrimòni promòga una màger conscientizacion” a respècte de la valor de la diversitat lingüistica, çò exliquèt Fantini. De Vulgare utiliza son compte d’Instagram per crear d’stories atrasentas a partir d’aqueles extraches.

Justament, un prat batalhièr essencial es lo de l’atrach de l’idiòma: “Lo marqueting es extrèmament important per nòstras lengas”, çò diguèt l’activista. E se referiguèt a de cases de reüssida com lo del youtubaire niçard Gabrièu Pelisson, que ten lo canal Parpalhon Blau amb mai de 6 000 soscriptors. Pelisson intervenguèt dins lo seminari en vidèo: “Mon canal, çò expliquèt, a demostrat que i aviá una cèrta quantitat de gents qu’avián l’expectativa de veire de contenguts en occitan”. “E a ieu, çò concluguèt lo youtubaire, m’a servit per me dever pas pausar de questions: o fau en occitan perque es ma lenga”.
 

L’aragonés fa una traucada a la tèle

Tanben amb un canal de YouTube —sus la cosina vegana en aragonés— a aquerit la notorietat Silvia Cebolla, activista d’aquela lengua pirenenca. “Quand lancèri lo canal, fòrça gents me disián: ‘E perqué lo fas pas en castelhan?’. ‘E ben perque la tòca es l’aragonés!’, çò lor respondiái”.

En 2019, Cebolla anèt presentar lo programa Charrín Charrán a la television publica Aragón TV. “Gràcias a aquel programa —e al fach que siái disponibla sus Internet— fòrça mond en Aragon se son avisats que l’aragonés existís e que podèm parlar de qué que siá en aquela llengua”, çò diguèt Cebolla al seminari. “Se la lenga apareis a la tèle, existís, ven mai prestigiosa e mai de gents s’i interèssan”.
 
L’aragonés encara uèi deu afrontar de prejutjats en Aragon meteis, fruch d’un procès secular d’aculturacion e opression lingüistica. Dins aquel contèxt se produtz de situacions ambivalentas, çò explica l’activista: “Fòrça mond son pas dispausats a seguir de corses per aprene l’aragonés. Per contra, l’aragonés transpòrta aquelas meteissas personas devèrs un languiment del vilatge, de la familha, de la tanta... perque en castelhan popular d’Aragon s’es preservat fòrça mots de l’aragonés”. Cebolla pensa que las gent mai joves ara veson l’aragonés com un trach “mai normal” del país: “Benlèu los interèssa pas de l’aprene, mas manifèstan d’actituds mai receptivas; lo mond mai annat tendon a o veire d’un biais mai negatiu, perque o percebon coma quicòm de politizat”.


Impulsion numerica per l’amazigh de Catalonha estant

Coma contribucion a la sobeiranetat numerica e tecnologica de l’amazigh, l’Ostal Amazigh de Catalonha (la CAC en catalan), Col·lectivaT, lo CIEMEN e la Fondacion per los Dreches dels Pòbles desvolopan dempuèi los primièrs meses de 2022 un traductor automatic d’aquela lenga nòrd-africana. Mai tard, aquel trabalh —que s’inserís dins lo projècte Som Part— veirà tanben lo desvolopament d’aisinas del tèxt devèrs la votz e completarà d’autras ressorsas ja existentas fruch de la collaboracion de la CAC e del CIEMEN, coma las unitats didacticas Tc wawjdm per l’aprendissatge de l’amazigh.

L’amazigh es parlat per 25 milions de personas almens, sustot dins lo nòrd d’Africa e tanben dins la diaspòra —en Catalonha se comptan per desenats de milièrs—, mas aquò l’aluènha pas del perilh de la substitucion lingüistica. O recordèt Aziz Baha, de la CAC, que ramentèt que plusors varietats de la lenga se son ja escantidas. Las autras patisson la pression de l’arabi e del francés: “Quand los franceses ocupèron Marròc, lo 90% de la populacion parlava amazigh. Uèi sèm a l’entorn del 30%”, çò expliquèt Baha. “E malgra que la lenga aja obtengut fa gaire una reconeissença oficiala e s’estandardize, lo procès de substitucion s’es pas interromput”.

Dins lo domeni numeric, l’amazigh dispausa d’aisinas fondamentalas coma de polissas compatiblas amb Unicode (l’amazigh dispausa de l’alfabet tifinagh que ganha ara de terren, mas a tanben l’alfabet latin que s’es emplegat dempuèi de decennis en Argeria, amb de caractèrs especifics), un clavièr pròpri, de diccionaris en linha (los dos mai remarcables, çò diguèt Baha, son Amazic.cat e lo de l’Ircam), d’aplicacions d’aprendissatge e de corses e, de mai en mai, una preséncia en diferents rets socials. Un dels exemples melhor capitats es lo que l’impulsa l’activista lingüistica catalanoamazigh Ghizlan Baryala dins lo compte Amazigh Talks d’Instagram, amb mai de 20 000 seguidors.
 
 


David Forniès
 
 
 

---

Aquesta nòva es adaptada del jornal catalan Nationalia, amb qui Jornalet a un acòrdi de cooperacion.