“Triste ei lo céu, trista ei la tèrra…” En aqueth dimars 9 de març 2023: a las aubetas, la ràdio que’ns apren que Marcèl Amont vien d’acabar lo son viatge. Espiada suus rapòrts a la lenga nòsta, un aspècte que, acerà haut, a Paris, an tostemps avut un chic tendéncia a amagar devath la carpeta.

Lo “Marcel Jean-Pierre Balthazar Miramon” èra vadut en 1929 a Bordèu. Per se ganhar la viòca, los sons parents avèn quitat lo lor vilatge d’Eth Saut, en Vath d’Aspa, sus la rota deu pòrt deu ...Sompòrt. Lo son pair estó engatjat a la Companhia deus Camins de Hèr deu Mieidia qui, après las granas grèvas de 1920, avè pro recrutat man d’òbra dens las campanhas deu Bascoat e deus país gascons. La soa mair trobèt ua plaça a Sent Andrieu, lo vielh espitau bordalés.
 
Com hòrt d’autes joenes de la soa epòca, de Bretanha, deus país d’òc o de las autas províncias, lo Marcèl que montèt a la capitala entà cercar la glòria. Com Charles Aznavour, se vedè “en haut de l’aficha”. Après quauques annadas haut o baish dificilas, que la trobèt, en efèit. Que cau díser que non mancava pas de sens musicau, d’umor, e la soa votz qu’èra agradiva. Que virava un chic pertot, sus los emponts de França e …de Navarra (plan solide!) e tanben dens lo monde. A París que’s liguèt dab Georges Brassens[1] e plan d’autes personatges de çò que començavan d’aperar lo “show-biz”.
 
Que’s i escadot tà avèr las soas entradas a la television de l’epòca (ans 1960 e sustot 1970). Qu’èra etiquetat “artista de varietats ou de music-hall”. Totun, que demorèt tostemps fidèu a la lenga deus sons parents, lo “bearnés”, autament dit lo dialècte occitan gascon, hòrt interessant, d’aquera valèa d’Aspa[2].
 
 
Fidelitat
 
En 2001, Marcèl Amont qu’avè sortit un libe, Comment peut-on être gascon? (Atlantica, 200 paginas). Aqueth onèste representant de la “cançon francesa” sabè d’on vienè. Lo Marcèl, demorat fidèu au parlar deus sons ajòus, jamèi n’arreneguèt la lenga de la Vath d’Aspa. E totun digun ne li avè jamèi dit qu’èra la lenga occitana, la “Sobirana”…. Com hòrt d’autes bearnés, landés, bigordans, lengadocians o provençaus.... Que coneishèva La Fontaine, Corneille, Victor Hugo e Alfred de Vigny qui èra estat, ce disèvan, en garnison au Fòrt deu Portalet[3], mes digun ne li avè parlat de Gassion, de Navarròt[4], de Begaria o de Simin Palai. Alavetz, en 1999, que cantèt e enregistrèt los poètas gascons meilèu desconeishuts, de Gassion a Lapassada[5] en passar per Alèxi Peiret o Osmin Ricau: lo CD estó publicat au profieit de la ràdio associativa Ràdio País, a Lescar (Bearn). Plan mei tard, invitat en noveme de 2021 a Tolosa, lhèu ua de las soas darrèras sortidas, qu’avodèt un gran arregret[6]: “Los mens parents son morts shens aver podut coneisher los tèxtes d’aquestes poètas…”.
 
 
Quauques comptes
 
Mès l’autor que ditz qu’a belèu 45-50 ans (de cap a la fin deus ans 1970) que s’es hicat a parlar la lenga deus sons ajòus bearnés (“aulhèrs, aulhèrs e enqüèra aulhèrs”). Enter temps qu’avè enregistrat quauques cançons en gascon (ua concession de la soa maison de disc) e qu’avè decidit de montar sus l’empont au hestau de la cançon bearnesa de Siròs. Aquò que’u való quauques pelejas dab los uns (a París) qui’s trufèren un chic d’aqueth pèc que volè cantar en “patoés”, e dab los autes (lhèu a Pau?) qui’s mauhidavan d’aqueth sautataulèr ahumat devarat de París.
 
Los aiatollàs, ce ditz lo Marcèl, son deus dus costats, mès qu’arriba mélher a s’enténer dab los deu “país”. Dab los qui an lo cap “exagonau” e estret, qu’es ua auta causa!
 
Las purmèiras cinquanta paginas de sovenirs personaus que’ns hè compréner que París espia sovent dab hòrt de mesprètz las autas culturas que ne son pas sortidas de la Riba esquèrra o de la Riba dreta. Après, Marcèl lo Gascon passa a causas mei seriosas; e de còps mei tristas pr’amor de tant de riquessas mascanhadas per l’intolerància culturau. De la pagina 50 a la pagina 180 lo cantador-escrivan que’ns muisha los sentiments pregonds e pausa questions que cau bien díser politicas. Que’ns balha los arguments deus jacobins e deus antijacobins, las citacions d’escrivans o de ministres (ua brava colleccion, solide!) e mei d’un exemple que balhan fòrça au son pleitei. Lo Marcèl qu’aima França, solide, mès la “Pàtria”, devath la soa pluma, que pren un gran còp d’estrilha. A fòrça de’s préner per lo melic deu monde, aquò ne devè pas mancar d’arribar a la “pètria deus Drets de l’Òmi”… Que chaca, lo Marcèl, pr’amor la soa decepcion es a la mesura deus espèrs vaduts a la fin deus 1970.
 
Aqueth obratge, aquò se sent, estó escriut “dab las tripas”, dab la fe, dab lo nhac. Per hicar las causas au punt. Aquò li balha la soa valor e pòt tostemps har pensar los qu’ic voleràn bien examinar la cecitat francesa. L’aimable cantador deus ans 1960 règla quauques comptes. Solide que calè que quauqu’un ic hasossi. Retrospectivament, com ne pas mercejar enqüèra un còp lo bearnés de Bordèu?
  
 

 
Joan Jacmes Fénié
 
 
 
 
 

---

PS: Autas publicacions de Marcèl Amont: Les plus belles chansons de Gascogne (edicions Sud-Ouest, 2006) e vielhs 45 torns o 33 torns on enregistrèt, en “bearnés”, tròç de las Letras de mon molin arreviradas e acompanhadas en musica (“Era craba de Mossur Seguin”, “Eth curat de Cucunhan” ).