Au sègle XIXau, la metallurgia qu’a ua plaça importanta dens la vath de Leira on ne mancan pas la lenha, combustible essenciau. Capvath aqueras lanas a las termièras deus departaments actuaus de Gironda e Lanas, que recuperan en mantuns endrets lo minerau de hèr, aquera famosa “garluisha” qu’alimenta tanben pro de hargas landésas, de Brocars a Heusar, o de Pissòs a Pontens. N’i mancan pas tanpauc lo sable e bien solide l’argela, matèria permèira de la terrissa que tanben facilita lo tribalh deus honedors qui an daun de motles per fabricar placas de chaminèias, objèctes e manèitas barrejats en fonta e quitament en acèr. Montada largament per un estatjant de Belin-Beliet, lo Sénher Gilles Rosière, librari passionat d’istòria locau, ua interessanta expausicion es obèrta deu diluns 7 au dimenge 13 de mai a Belin-Beliet (14h-18h) au centre deu Graus, basa de lésers e de descobèrta de la natura deu parc naturau regionau de las Lanas de Gasconha. 

 

 

 

A l’origina, los permèirs sites on installan los molins que permeten de har virar lo martinet que serv tà la hargada, que son los deus arrivets que desaigan las “hautas lanas”. Atau, la Gaura, arriu de Beliet, qu’interessa tanlèu 1795 un cèrt Juhel Renoy, breton d’origina, qui a tribalhat en Perigòrd on la siderurgia es activa dens lo País d’Ans, deu costat de las seuvas d’Hautafòrt o de las termièras de l’Agenés (Fumèl). En aqueths temps de guèrras de la Revolucion e de l’Empèri, hòrta qu’es la demanda en metau. 

 

Lo mèste de hargas breton que s’es assabentat. Que sap que poderà quitament utilizar la castina, lo calcari o pèiracauç aflorent deu costat deu vilatge de Salas. Entà obtiéner çò que los siderurgistas denomenan lo “leitèr”, las impuretats que vienen  deu carbon de bòi o de la mina. Que ren mei aisida la fusion deu minerau. 

 

De bèra talha qu’es l’enjòc. Un cèrt Lescure, mèste de harga a Heusar e Pontens, qui a pensat s’installar a Pissòs, qu’es vienut rensenhà’s. Fin finau, que s’installla a Lugòs on lo site deu Bran (de hèit, lo “brau”, un deus nombrós microtoponimes per designar los marèscs e naudas de la Gran Lana) monta en puishença: 298 tonas de fonta e 71 de hèr en 1813, ce ditz l’estatistica… Començan lavetz quasiment dus sègles de metallurgia lanusqueta.

 

Cinc fonderias que fonccionan a Beliet au debut deu sègle XX. Pro de monde que’s sovienen de la darrèra, la deu Julien Destang, creada per un metallurgista qui èra arribat de l’Agenés. Que barrèt definitivament en 2005. Mantuas familhas de Saunhac, deu Muret, de Mostèirs, de Viganon o de Hreishet vivèvan d’alhors en tribalhant com obrèirs dens celèbres talhèrs metallurgics Cazenave, a Belin. Que hadèvan bròs dab arròdas de caochoc, remòrcas, carriòts, bicicletas e petahums e quitament  municions. Entà aquò, qu’i avè un fonderia qu’emplegava un bon centenat d’obrèirs. En aqueths temps, ne coneishèvan pas los produits “made in China”… 

 

Joan Jacme Fénié 

 

 

-------

“Metallurgia en Val de Leira”, centre deu Graus, Belin e Beliet, deu 7 au 13 mai (14h-18h). Contacte: tessonades.blogspot.fr  o +33 (0)6 72 08 75 88.