Per tot lo país e endacòm mai se celèbra las dichas Marchas de las Fiertats LGBTI, que vòlon metre en valor la diversitat e revendicar la libertat e l’egalitat de dreches de totas las personas quinas que sián lor orientacion sexuala o lor identitat de genre. L’eveniment a per origina lo 28 de junh de 1969, fa 54 ans, quand esclatèron las susmautas d’Stonewall, una protèsta contra la polícia qu’aluquèt la flama del movement LGBTI. Lo mond que s’amassavan normalament dins aquel local gai sonat Stonewall Inn decidiguèron que cessarián de fugir las tradicionalas operacions policièras contra los locals gais, e afrontèron la polícia, que perdèt lo contraròtle de la situacion. Las susmautas contunhèron los jorns seguents. A comptar d’aquel moment, las comunautats de lesbianas, gais, transgenres, bisexuals, intersexuals, queers... comencèron de s’organizar per revendicar lors dreches. Un an apuèi, recordèron l’eveniment amb la primièra marcha de las Fiertats LGBTI de l’istòria, una manifestacion qu’ara s’es estenduda a tot lo planeta.

Tot comencèt dins l’Stonewall Inn, un bar gai de Nòva York. En aquela annada 1969, las persecucions policièras contra los omosexuals èran mens fòrtas que dins los ans precedents, mas l’amor o lo sèxe entre personas del meteis genre èran totjorn illegals dins totes los Estats Units, franc d’Illinois. L’omosexualitat, la bisexualitat o la transidentitat èran consideradas coma de malautiás mentalas e de sociopatias. La polícia menava d’operacions contra los locals gais e los mèdias publicavan las informacions personalas dels detenguts. La pression èra talament fòrta que d’endreches coma l’Stonewall Inn avertissián la gent presenta de l’arribada de la polícia en alucant totes los lums, e aital fòrça mond avián pro de temps per fugir.

Segon l’article del jornalista e activista LGBTI, Dick Leitsch, publicat dins New York Mattachine Newsletter, aquel 28 de junh de 1969, un grop de policièrs en civil intrèron dins l’Stonewall Inn e arrestèron los barmans per la venda d’alcòl, alavetz illegala. Segon Leitsch, la polícia tractava los omosexuals d’un biais fòrça desagradiu: los agents obliguèron los qu’èran dins l’establiment de se botar en reng e comencèron d’identificar lo genre de cadun, en lor agachant los organs genitals, mai que mai dels qu’èran abilhats en femna. Èra una practica costumièra, mas aquel jorn lo mond refusèron de collaborar a aquela umiliacion e foguèron arrestats. Los qu’èran pas estats detenguts demorèron davant la pòrta del local e comencèron de protestar.

Quand los autres policièrs arribèt davant l’Stonewall Inn, i trobèron mai de dos cents personas. Mandavan de potons als agents, puèi escanpavan de pèças de moneda, de botelhas e de sabatas de talons nauts. Los agents vegèron, estonats, que lo mond avián pas pus paur d’eles pel primièr còp. Legissètz la descripcion que ne faguèt Tommy Lanigan-Schmidt, un jove de 21 ans sens domicili pel fach d’èsser gai, que se trobava sus plaça. Lanigan-Schmidt escriguèt sa cronica pel New York Times, quand se remembrèt lo 25n anniversari de l’eveniment.

“Los policièrs, de còps en sagnant e amb lo ponhet trencat, s’amaguèron dins lo bar. Mentretant, lo mond cridavan “mòrt als pòrcs” e “poder ròse”. La molonada rompèt un parcmètre del trepador e l’empleguèron coma malh-moton contra la pòrta. Trenquèron la fenèstra de davant amb los ferrats de las bordilhas e amb de teulas, lancèron de liquid inflamable per la fenèstra e l’aluquèron. Prenguèron de tròces de veires trencats e los getèron dedins en nafrant, almens, un agent. Lo mond risián e cantavan mentre qu’atacavan, e cridavan als policièrs que quand intrarián aurián de relacions sexualas amb eles, e qu’aquò seriá pas polit.”

De soslinhar qu’en 1969, los mèdias ne publiquèron pas qu’una pichona informacion que rebatiá sonque lo rapòrt de la polícia.

Las susmautas contunhèron dins los jorns seguents del temps que demest los manifestants creissiá lo sentiment de liberacion. Aquel sentiment se remarquèt plan dins las mobilizacions que se fasián normalament pels dreches dels omosexuals cada 4 de julhet, car lo ton discret d’aquelas manifestacions cambièt sul pic. Los participants avián comprés que caliá atraire l’atencion per cambiar las causas. Aquel cambiament d’actitud marquèt las revendicacions del jorn de la fiertat que se tenon dempuèi alara sus tot lo planeta.

En 2015, lo govèrn de Barack Obama declarèt l’Stonewall Inn monument nacional consagrat a la lucha LGBTI.