“Ai pas qu’una lenga, e es pas la miá”, çò disiá Jacques Derrida, pensaire francés nascut en Argeria, e a aqueste prepaus escriguèt lo libre Le monolinguisme de l’autre. S’i demanda cossí es possible que qualqu’un aja una sola lenga, mentre qu’es pas sa lenga. A partir de sa pròpria vida, medita sus un tèma universal, çò es l’imperialisme lingüistic. Malaürosament, malgrat que siam pas de filosòfes, coneissèm lo sens d’aquela frasa. Sabèm per experiéncia personala que s’as pas qu’una sola lenga e qu’es pas la tiá, aquò significa que sès un descendent dels vencuts, en quin sègle que siá, ont que siá.

Un bon exemple per explicar aquò son los dos darrièrs laureats del prèmi Nobel de literatura. En 2021, Abdulrazak Gurnah emportèt lo prèmi Nobel per son trabalh en anglés. Gurnah es tanzanian, mas l’anglés es la lenga utilizada per colonizar lo territòri qu’a l’ora d’ara li dison Tanzania. Voliá pas o podiá pas escriure en sa lenga. E s’aguèsse escrich dins sa lenga, probable auriá pas ganhat lo prèmi Nobel.

Annie Ernaux, laureata del prèmi Nobel de literatura en 2023, es nascuda en Normandia, e la lenga de son paire èra lo normand. Mas es una escrivana francesa. Annie Ernaux a pas qu’una lenga, lo francés, e coneis pas lo normand, perque sa familha l’a refusat. Pendent lo passatge d’una lenga a l’autra, perque prononciava lo francés coma un normand, son paire èra considerat coma un ciutadan de segonda classa, sens instruccion. Perque èra —e plan probable es totjorn— lo reng marcat per las règlas socialas en França.

La posicion marginala que l’ocupava sa familha dins la societat francesa a prigondament marcat Annie Ernaux, e n’a escrich La Place. Aquel libre es pas lo mai comentat d’Ernaux, çò diriái, mas almens per ieu balha la clau per conéisser l’escrivana. Aürosament, avèm sa traduccion en basco, gràcias a Joseba Urteaga, a las edicions Igela. Vaicí un exemple:

“Per mon paire, lo patois èra quicòm de vièlh e de laid, un signe d’inferioritat. Èra fièr de s’èsser desliurat d’aquela faiçon de parlar. E mai se son francés foguèsse pas perfièch, èra la lenga francesa.” E “parlava totjorn prudentament, aviá paur de far una error lingüistica”.

Torna dire los mots “paur”, “vergonha”, “error”, “mesprètz”. Mai encara, se passa quicòm d’estranh: per una escrivana que mestreja tan plan los mots, qu’a una tala facilitat a metre lo mot just, exactament dins aquel libre, se pòt percebre d’imprecisions, coma se foguèsse conscienta de l’incapacitat deliberada de los nomenar. “O voliái tot contar e tot escriure sus mon paire, sa vida e la distància que s’es creada entre nosautres pendent mon adolescéncia. Una certana distància de classa, mas especiala, sens nom. Coma l’amor separat.” Quina es, donc, aquela “distància de classa”, qu’es pas una distància? S’es l’alonhament de l’egemonia culturala? Jacques Derrida disiá: “Tot accent, sustot lo fòrt accent meridional, me sembla incompatible amb la dignitat de parlar en public. Aicí, aquel important pensador francés d’Argeria aviá un accent “del sud” e, vergonhós, e prenguèt l’abitud de parlar lentament. L’escrivan e pensador basco Polixene Trabudua aviá vergonha a causa de la lenga: “Quand mon paire anèt demandar las nòtas a las monjas, voliái pas èsser present, perque aviái vergonha de sa lenga castelhana terriblament marrida.” Talas son las distàncias entre los que provòcan la vergonha e los que la patisson.

Lo defuntat escrivan valencian Rafael Chirbes, malgrat que lo catalan foguèsse utilizat a l’ostal, escriviá totjorn en castelhan e èra un dels escrivans mai importants d’aquela lenga. Dins son jornal, escriguèt çò que seguís: “Comencèri fòrça lèu de m’alonhar de ma lenga”. S’alonhar de sa lenga, poder pas utilizar los mots de son enfança... “En quina lenga escriure las memòrias? Cossí dire «me rebrembi», quand cal inventar la lenga e lo ieu?”, çò planh Jacques Derrida.

“Detèsti tot çò que tòca a la lenga e ne sèrvi lo remembre coma causa de disputas dolorosas”, çò afirmava Annie Ernaux. Totes aqueles malaises silencioses, qu’apèli una mar d’èrsas, tan correntas dins nòstre vièlh continent, e que sovent se produsisson en silenci, venián evidents dins lo discors d’Annie Ernaux pendent la ceremonia de remesa del prèmi Nobel. Vaicí çò que diguèt: “Quand èri una drolleta escriviái dins mon jornal: escriurai per venjar ma raça.” E un pauc pus tard: “Ufanosament e naïvament, pensavi qu’escriure de libres, essent escrivana, sufiriá per pagar l’injustícia que patisson tre que naisson los païsans sens tèrra, los obrièrs e los comerçants pichons, enfin, lo pòble mespresat per sas costumas, sos accents e son analfabetisme.” Mas segur, aquò sufisiá pas...

Lo 7 de decembre de 2022, a 17 oras, aquela femna d’82 ans, l’escrivana Annie Ernaux, se postèt davant lo letrin, sortiguèt sos papièrs e se metèt a legir. Puèi, èra egalament incapabla, quitament amb tota son onestetat, d’utilizar lo mot “Normandia”, ni de prononciar lo mot “pòble” (deviá dire “raça”!). Poguèt pas reconéisser un onor postum de parlant normand a son paire (e empleguèt lo mot “accent” e parlèt d’ignorància, ela tanben, mai d’un còp...).

Avèm escotat vòstre discors. Nos metèm a vòstra plaça. Vòstra dolor es la nòstra. Desdenh, trufariá, mesprètz quotidian... Vòstras paurs son coma las de nòstras familhas. Es la realitat dels pòbles europèus vencuts coma lo nòstre. Quina sòrta de lunetas vos cal per veire aquela realitat? Aparentament tot càmbia:

“pasmens, càmbia
per pas res mos suènhs;
la memòria de mon pòble
la dolor de mas gents[1].”

Cira Crespo (istoriana)
Article publicat en basco dins lo jornal Berria, lo 22 febrièr de 2023
e en esperanto dins la revista Etnismo en junh de 2023