Nos a quitats la lingüista catalana Carme Junyent a 68 ans a causa d’un càncer. Especialista en lengas africanas, diglossia e mòrt de las lengas, aviá consagrada tota sa vida a la diversitat lingüistica e a la preservacion de las lengas menaçadas. A mai, faguèt un recensament de las lengas parladas en Catalonha en ne comptabilizant qualques centenas. Èra pas brica partisana del bilingüisme mas del pluriligüisme, aviá documentat cossí dins los cases de bilingüisme una lenga remplaçava l’autra del temps que dins lo plurilingüisme totas las lengas se trobavan en perfiècha convivéncia.

Formada en Alemanha e als Estats Units, èra professora a l’Universitat de Barcelona e presidenta del conselh lingüistic assessor del govèrn de la Generalitat de Catalonha, ont quitament defendèt l’occitan.

Un de sos combats màgers foguèt la preservacion del catalan, en avertissent qu’aquela lenga se trobava en perilh d’extincion. Aquestes sos darrièrs jorns, foguèt un exemple de coeréncia e consequéncia en revendicant lo drech de morir en catalan, coma o ditz dins son darrièr article postum, que publicam en seguida traduch en occitan.

Morir en catalan

Durant fòrça annadas ai parlat de la dificultat creissenta d’èsser servit en catalan los darrièrs jorns de la vida. Aquestas darrièras annadas, avèm vist de personas annadidas que se podián pas adreiçar en catalan a sos sonhants. Lo servici en catalan dins los centres de santat e los espitals es pas tostemps garentit. Es un dels encastres ont l’administracion a ben quicòm a dire, perque deuriá garentir los dreches dels catalans a recebre un servici en catalan en cò lor. De fach, es un dels cases ont l’avenidor del catalan depend pas precisament de nosautres.

Ara que m’i tròbi ieu, voldriái far qualque reflexion sus mon experiéncia. Dins los centres espitalièrs las convèrsas bilingüas son frequentas; ieu càmbii pas de lenga ni eles tanpauc. Mas tanben es verai que fòrça professionals de las originas mai divèrsas m’an servit en catalan. En una escasença trobèri una infirmièra que me diguèt qu’èra aicí dempuèi pauc. Li diguèri que s’inquietèsse pas, que li ensenhariái lo catalan, e la relacion foguèt pro fluida. A un moment de crisi, pasmens, ont se deviá trachar de ieu, m’adreicèri a ela en catalan e ela m’escridassèt en me disent que li parlèsse en espanhòl. Insistissi sul fach qu’èra un moment de crisi, mas quand me diguèt aqueles mots tornèri viure totas les umiliacions qu’ai viscut pel fach de parlar en catalan. Es çò que se deuriá evitar: qu’a un moment tan delicat de la vida s’i apondèsse de recòrds negatius qu’i ajudan pas brica.

Cresi que los professionals de la medecina, e fòrça especialament sos formators, deurián comprene clarament que la lenga fa partida del tractament. Naturalament, s’anam a nos far sonhar als Estats Units o en Alemanha nos esperarem pas a un servici en catalan. Mas en cò nòstre es lo minim que poscam esperar.

Quand comencèrem la vesita dels PADES (programa de servici a domicili e còlas de sosten), lo mètge que se trachava de ieu parlava en espanhòl e ieu, coma tostemps, li respondiái en catalan. Lèu-lèu, s’avisèt qu’encara parlavi en catalan, e coma aquò li èra pas jamai arribat, me demandèt se me geinava pas de parlar en espanhòl. Cresi que pensava que sabiái pas parlar espanhòl; li diguèri que si que me geinava de parlar l’espanhòl. Mon problèma, çò li diguèri, es que tota la vida ai luchat per que lo mond poguèsson morir en catalan e qu’ara me veniá d’èsser coerenta amb ieu meteissa.

Li expliquèri que mon especialitat èra las lengas menaçadas e tanben que cresiái qu’el ajudariá fòrça sos pacients s’a aquel moment tant especial de la vida se podián contunhar d’exprimir en sa lenga. Me diguèt que li geinava pas que parlèsse ieu en catalan, e contunhèrem una convèrsa bilingua amb qualque empach que resolviá l’infirmièra. Quand partiguèt, li ofriguèri un exemplar de mou libre El futur del català depèn de tu. Insistissi sul fach que tota la comunicacion foguèt corala e que i aguèt pas cap de tension. Se las causas càmbian pas, encara compti de poder morir en catalan.

Aquestas anecdòtas m’an fach perpensar sus la quantitat de personas del Mond qu’a l’ora de morir se pòdon pas exprimir en la lenga que lor foguèt transmesa. Aquò es generalament lo resultat de l’imperialisme lingüistic e tanben de sa part aparentament mai innocenta, la que nos fa creire qu’a cada estat correspond una lenga, sens prene en compte qu’aquò daissa dins l’oblit la màger part dels estatjants de fòrça païses. Ajam dins lo cap que los estats monolingües son fòrça rars, e que pel Mond n’i a qu’an coma primièra lenga una qu’es pas l’oficiala.

En Argentina, per exemple, i a de parlants de diferentas lengas originàrias coma lo wichí, lo qom e d’autres, que comptan pas pus d’èsser tractats en aquelas lengas pel sistèma de santat publica. Tantes endreches del Mond ont d’organismes coma Mètges sens Frontièras o la Crotz Roja an per lengas oficialas l’anglés o el francés e considèran pas de los tractar en las lengas localas. Los exemples son multiples e ieu m’azardariái pas a i prepausar una solucion, mas totun cresi que que nosautres coma catalanofòns avèm la responsabilitat de garentir que poscam totes recebre un servici en nòstra lenga.

Lo doctor Gustavo Tolchinski m’a aconselhat que degalhe pas mon energia en estimuls extèrnes. Malaisit. Pendent una de las espitalizacions s’endeven que la metgessa me demanda que li parle ieu en espanhòl, e alavetz li demandi se l’inquieta pas que pòsca pas morir ieu en catalan. Ela me ditz qu’es per me porgir un melhor servici. Aquí sòrt ma primièra reflexion etica: quina lenga es preferible d’emplegar, la del pacient o la del mètge? Puèi se tracha de ieu una metgessa italiana que me ditz que li agrada d’ausir lo catalan. Fasèm un dialòg catalan-italian e i a pas cap de problèma.

Un jorn que devi anar a las urgéncias, i tròbi de tot. Fòrça convèrsas bilinguas amb los infirmièrs, los gardians e d’autres membres del personal. Mas i a un moment segurament excepcional. Qualqu’un patís un arrèst cardiac e vesi tot lo personal a se mobilizar coma se foguèsse un sol home. Lo sol mot qu’ausissi en espanhòl es “paro”, que sembla puslèu una consigna que la notificacion d’un arrèst.

Mas lo fach mai susprenent se passa quand recebi la nòva vesita del PADES après ma convèrsa sus la lucha per la lenga. L’infirmièra me ditz que la vesita se deurà téner en espanhòl mas es lo quite mètge que ditz de non, que la farà en catalan. El es segurament mai passiu, mas i a pas cap de problèma pertocant la lenga.

A las urgéncias en fin de jornada s’endeven un nòu arrèst cardiac. Quand tot s’acaba, l’infirmièra fa córrer la cortina e ditz: “Descansa en pau, bonica.” (Repausa en patz, ma bèla).

Coneissi de cases de personas fòrça dignificadas dins lo mond de la lenga en cò nòstre qu’an pas pogut morir en catalan. A eles e a totes los autres devèm aqueste engatgament per los daissar pas desemparats dins los moments decisius e per que pòscan viure lor experiéncia finala de la meteissa manièra que visquèron la primièra. Ansin coma o faguèt Coloma dins lo camp de Ravensbrück amb sa companha Carme, coma o canta Marina Rossell:

“Així jo no vull morir,
lluny dels cels i les arbredes.”
La Coloma, que la sent,
a poc a poc s’hi arrossega.
Diu, mentre l’estreny ben fort,
dolços mots a cau d’orella.[1]

Carme Junyent
Article original publicat en catalan sus Vilaweb lo 3 de setembre 2023