Har conésher e explicar los noms de carrèiras, plaças, aviengudas o honsets, los rénder vededers en occitan es tostemps util e interessant. Que pòt participar a la “desalienacion” generau (cau bien saunejar un chic de temps en quan…). Exemple a Dacs dab lo projècte de l’associacionCafè Gascon.

Vaduda a Dacs en 2007, l’association Cafè Gascon[1] arregropa defensors passionats per la “lenga nòsta” qui, un còp per mes – dens la “ciutat termau” o dens una auta comuna – s’amassan au torn d’un tèma o d’ua personalitat. Entau plaser d’escambiar en gascon e descobrir hòrt d’aspèctes mau coneishuts de la cultura occitana e deu son patrimòni. Que tribalha sovent en relacion dab l’associacion Gascon Lanas, acronim per “Gropament Associatiu per la Sauvaguarda de la Cultura Occitana (gascona) dens las Nòstas Lanas” (gasconlanas.org). En mei de 15 ans d’existéncia, hòrt barrejats qu’estoren los subjèctes abordats: canta, vita vitanta, tradicions, codina, istòria, mèdias occitans, literatura o invitacion d’ua personalitat qui tribalha per e dens la lenga. Per exemple, lo landés Pèir Morà, autor un chic oblidat deu Diccionari Tot en gascon de 30 000 mots (Edicions deus Regionalismes) o lo regretat Gilabèrt Narioo (1928-2024). Un còp, los “cafetaires” èran vienuts dens la Gran Lana per escotar ua leçon magistrau de Maurici Romieu suu Roncesvals de Bernat Manciet. Au mes de junh passat, que’s passegèren dinc en Bigòrra per descobrir lo castèth de Mauvesin ligat evidentament a l’istòria de Gasconha e a la lenga nòsta. Uei, lo Cafè Gascon de Dacs[2] a un projècte hòrt interessant qui poderé servir d’exemple dens mei d’ua vila occitana, deus Aups aus Pirenèus, de Lemosin a la Gran Mar o a la Mediterranèa.

President de l’associacion e òmi de ràdio, Jacques Lesgourgues[3], dab quauques ahuecats de la vielha ciutat termau, qu’an un projècte pertocant la toponimia: “la vila en lenga nosta”. Pr’amor qu’an per mira, ce disen, “d’arretrobar los arradics, de desvelhar lo gascon que cadun o cadua pòrta un chic en se e d’arretrobar monde curiós de la cultura de nòstes parçans”, qu’an decidit d’esquipar en occitan ua mapa de Dacs.

Petita passejada

Solide dempuish l’Antiquitat[4] o quitament la fin deu sègle XIX, l’aspècte de la vila a cambiat. Au nom de l’igienisme, los edilis de l’epòca decidiren de destrusir la màger part de las muralhas qui avèn traversat quasiment dus millenaris. Ironia de l’istòria, quauques uns èran passionats d’arqueologia e èran sòcis de la Société de Borda fondada quauques annadas abans… Demòran sonque lo petit quart nord-èst de l’encinta primitiva e un fragment de la pòrta Júlia. Evidentament, dens pro de maisons vielhas, bastidas sus l’emplaçament de las muralhas desmanteladas, trobam tralhas d’aqueste passat. Au costat deu cap deu Vielh Pont de pèire, sus las “aigas hueitivas”[5] d’Ador, lo “Banh borent» o Hont Cauda (62°5 C en permanéncia), aperada tanben la Nèha, remembra, dab las salias tanben, que lo termalisme es ligat a la geologia pregonda (plècs diapirs) deu pèmont pirenenc. Ua bèra part deus odonims (carrèiras, aviengudas, plaças) son batejats de noms “classics” per ua sosprefectura de la Republica: Plaça Roger Ducos (e vos sovienetz qu’estot, après lo còp d’estat deu 18 Brumari, lo 3^u cònsol dab Bonaparte e Sieyès?), Cors de Verdun, Gallieni o Manescau Foch (que coneishetz benlèu la cançon de Claudi Martí…), Cai Raphaël Milliès-Lacroix (maire de 1897 a 1932) o enqüèra baloard Yves Du Manoir (a costat de l’estadi on jòga l’US Dacs). Shens oblidar la Carrèira deus Lazaristas (la congregacion estó creada en 1632, a París, per «Sénher Vincenç” o Sent Vincenç de Pau, vadut tot a costat, au Poi[6] en 1581.

De l’auta part d’Ador on començan de s’esténer las granas bartas (lo lhèit major deu fluvi, hòrt util quan arriba un gran aigat), qu’es lo barri deu Sablar. Dinc au sègle XIX s’i estanquèvan las gabarras e los shalibardons qui transportèvan vins, blats e autas mèrças dinc au pòrt de Baiona. Mès l’installacion de la gara per la Companhia deus Camins de Hèr deu Mieidia en 1854 comencèt de cambiar lo païsatge e las praderas desapareishoren au profieit de las maisons e de quauques enterpaus.

Dens un retortelh d’Ador, en arriba esquèrra, Dacs a, tostemps dens la barta, un espaci “sauvatge” de lésers e de permenada, lo Bois de Boulogne. “Ach! Paris, Paris”, com e disè l’aute… Qu’i arremarcam dus arrius bien drets tà desaigar un chic lo sector, lo Petit e lo Gran Baloard. Segurament, lo testimoniatge d’ua influéncia deus engenhaires militaris o civius flamencs dens l’amainatjament de las bartas aus sègles XVII e XVIII.

Hòrt bona, ce sembla, aquera iniciativa deu Cafè Gascon de Dacs! La toponimia nos ditz tan de causas sus l’istòria e la cultura nòsta…