E coneishem bien l’istòria nòsta? Se remembrar deu passat e pensar a l’aviéner es tostemps util. Un collòqui dens ua venerabla institucion sabenta a balhat quauques esclariments sus l’urbanisme de Bordèu. Petita espiada sus quauques moments dens l’istòria deu capdulh aquitan.

Dens l’istòria deus país d’òc, lo ròtle de las grans ciutats compta pro. Mes —lhevat preus istorians especializats o preus ahuecats d’istòria dita «locau»— n’es pas bien coneishut deu «gran public». Lavetz, qu’es important per la dignitat de la civilizacion nòsta de har conéisher, a las joenas generacions mei que mei, l’istòria de vilas sovent eretèiras d’un passat antic prestigiós (Arle, Marselha, Narbona, Lemotges, Peireguers/Vesunna…) o d’ua esplendor o notorietat meilèu pujada aus temps medievaus (Clarmont d’Auvèrnhe, Tolosa…).

Ua institucion

Lo dimercs 5 de heurèir, a Bordèu, la venerabla Acadèmia de las Sciéncias, Arts e Bèras Letras de Bordèu organizèt un collòqui sus l’istòria de l’urbanisme dens la ciutat deu Pòrt de la Luna[1]. Vaduda en 1712, a la fin deu regne de Loís XIV, es ua de las mei ancianas «societats sabentas», just au darrèir de l’Academia deus Jòcs Florausde Tolosa (apareishuda longtemps a mes neishuda oficiaument en 1694) e de las duas acadèmias d’Arle (1669) e de Nimes (1682). Uei, que ten las soas sesilhas dens l’ostau de las societats sabentas, tòcatocanta deu vielh «Jardin public» de Bordèu, creat en 1746 a l’iniciativa de l’intendent Tourny[2]. Com las soas omològas qu’amassa personalitats qui n’escopissen pas forçadament sus las aunors mes qui an sustot hèit recèrcas, creacions artisticas e publicacions de grana valor scientifica (istòria, domeni literari, e lingüistic, arquitectura, etnografia o sciéncias «duras»). En tota logica, la part bèra es la deus universitaris bordalés. Atau, d’aqueth biaish mes n’es pas lo sol, que pòden un chic mesurar l’arrajada intellectuau deus centres de recèrca o l’aura de tau o tau personalitat.

Quan espiam l’interès qu’aqueste tipe d’institucions pòrtan tradicionaument a las lengas istoricas de la lor region, fòrça es de constatar que se muishan un chic timidòtas. De tostemps —reis, emperadors o republicas— l’estat centrau, protector oficiau, que supereja… Egau, per astre, l’acadèmia bordalesa n’arrenèga pas completament l’eretatge gascon e occitan en generau de la ciutat portuària e de la soa region. Quan espiam, per exemple, dens los nombrós prèmis decernits cada annada, nos apercebem que los academicians recompensan de temps en quan òbras qui pertòcan la cultura o la lenga nòsta (prèmis Brives-Cazes o deu Marqués de La Grange, per exemple[3]).

Problèmas de uei

Lo dimercs de heurèir, los bèths salons de l’Acadèmia èran conhits de monde per escotar las comunicacions[4]. Totas interessantas, qu’anèvan de la vila antica (expausat de Jean-Pierre Bost, professor emerit a l’Universitat Bordèu-Montaigne[5]) au Bordèu d’Alain Juppé (comunicacion de l’arquitècte e academician Michel Pétuaud-Létang) e a la «vila de doman» vista per lo consol màger actuau, En Pierre Hurmic. Per lo periòde contemporanèu, qu’i avè en efèit pro de causas a rapelar pr’amor que, après las longas annadas Chaban-Delmas (1947-1995), lo centre istoric, d’un costat, s’es emberogit[6] mes, de l’auta part, la creishença en populacion de la «metropòli» e lo prètz de l’immobiliari, an complicat la question de la circulacion e conquesit de mei en mei los espacis «naturaus» o agricòlas (palus de Garona, terrassas de las Gravas, Enter-duas-Mars) arroganhats per lotiments caracteristics de l’espandiment urban o per zònas logisticas o comerciaus. Shens oblidar lo quasi perpetuau congestionament de la rocada (autopista periurbana) on s’entermesclan trafec locau (especiaument vienut de las comunas deu Bacin d’Arcaishon) e trafec internacionau (A63 que mia cap a Espanha e Portugau). L’enumeracion de las problematicas que poderé estar longueta...

Petita espiada suus temps medievaus

Per tornar a ua tempsada mei anciana, l’Edat Mejana, qu’estot interessant d’escotar lo prosei bien illustrat de Philippe Araguas[7]. En efèit, dens l’istòria generau deus país occitans, qu’es de comptar, lo ducat d’Aquitània dont Bordèu estot ua de las capitalas a costat  especiaument de Peitieus on vadot probablament la futura reina Alienòr (1122-1204).

Après los luenhencs temps antics, la ciutat torna préner mei d’aviada quan, enter fin deu sègle XI e debut deu XII^u, los ducs s’installan au Palais de l’Ombrèira, a quauques petitas camadas deu pòrt deu Peugue (un chic en amont de l’antic estuari de Devesa, cap au miejorn) qui ganha en activitat dab las relacions qui s’establissen arron dab Anglatèrra (expedicion annau deus» clarets» produsits suus costalats de Guiana: arribas de Garona, de Dordonha o quitament en Carcin).

Suu meravilhós plan de Bordèu[8] davant la des⸱hèita anglo-gascona de Castilhon de Dordonha (1453, fin de la guèrra dita de «Cent ans» segon los istorians franchimans), que vedem per exemple la bèra tor de l’Arbalastèira, la pòrta de Calhau o las muralhas navèras deu costat de çò que los bordalés deus ans 1930 o 1950 aperèvan enqüèra «los Fossats» (cors Victor Hugo actuau) on se junhen la rua Boquèira o la rua Sent Jacmes, au rasèir de la glèisa Sent Elegi. Justament, davant que lo poder deu rei francés s’establissi e hèci bastir duas fortalesas[9] per susvelhar la ciutat faidida e possiblament en susmauta, los magistrats de la comuna (la Jurada) s’amassan aquí. La «Gròssa Clòcha» de uei ne demòra lo simbòu. Dinc au sègle XV, la vila s’esten enquèra cap au sud e a la vielha abadia de Senta Crotz tòcatocanta a las palus aigassudas (lo barri de Sent Miquèu dab lo superbiós campanèr dit «la Flècha», lo terréir de la Grava on arriban los vaishèths de Cadilhac, Sent Macari e autes escalas garonesas).

Dens la soa presentacion, Philippe Araguas n’oblidèt pas tanpauc de senhalar la plaça particulara, hòra los murs de Bordèu, de la parròpia de Sent Seurin. Los canonges deu capítol èran hòrt rics (tèrras, vinhas, ostaus) e tirèvan hòrt de dinèirs deus pelegrins vienent har devocions sus las relíquias deu sent.

D’autas bèras intervencions que seguiren. Lhèu, dens quauques temps, ne parlaram…