Abans l’indicible genocidi de 1994, Venuste Caïmahe èra emplegat pel Ministèri francés de la Cooperacion. Trabalhèt pendent 18 ans coma tecnician projeccionista al Centre Cultural Francés de Kigali en Rwanda, son país. Demorèt a Kigali gaireben tot lo temps dels massacres. Çò que lo salvèt, an el, la seu femna e una bona part de sos enfants, es que demorèt embarrat dins lo Centre Cultural Francés que los genocidaris gausavan pas investir en causa dels ligams d’ajuda e d’assisténcia qu’existissián entre lo govèrn francés e lo govèrn rwandés, un govèrn que se reclamava unicament de la “casta” hutu e per l’eradicion de la “casta” tutsi.
 
Plan contra son grat Venuste Caïmahe foguèt un testimòni preciós de l’ignominia que se debanèt en Rwanda. La familha Caïmahe demorèt amagada dins aqueles bastiments contra la volontat dels bailes franceses del Centre Cultural que l’abandonèron a sa sòrt.
 
L’autor conta dins son libre cossí un moment donat l’armada francesa ocupèt lo Centre Cultural e lo pilhèt de tot çò qu’aviá de valor. Panèron tot çò que poguèron coma de vulgars sautabaranhas. Puèi se repleguèron davant l’avançada de l’armada del Front Patriotic Rwandés que metèt fin al genocidi. Malurosament un pauc tard, estant que ja un milion de personas èran estadas massacradas. A prepaus de las chifras dels tuats, totas las estimacions balhan entre 800 000 e un milion de personas. Fins auèi, aprèp aver ja legit cinc o sièis libres sul sicut, me’n teniái a la chifra minimala de 800 000 personas. Pasmens ara, e a mesura que legissi de testimoniatges coma aqueste, me pensi que cal comptar al minimum un milion de mòrts. Se prenèm pas que l’exemple de Venuste Caïmahe, cal saupre qu’agèt una filha de tuada, mas tanben totes sos fraires e sòrres amb sas conhadas, sos conhats e totes sas nebodas e nebots. Sa maire tanben foguèt massacrada sense pietat.
 
Pendent la tragèdia, la familha Caïmahe demandèt a l’armada francesa de los sortir del país per se salvar. Las autoritats francesas refusèron a l’emplegat modèl de lo tirar d’aquela marrida posicion. Finalament aquò’s l’armada bèlga que los salvèt in extremis de las arpas dels genocidaris. Pendent qu’èra embarrat dins lo Centre Cultural Francés de Kigali, sens ne poder sortir, e mentre que tot lo personal europèu se n’èra anat recaptar endacòm mai, sol demorava al telefòn Venuste Caïmahe. Es alara que mantes jornalistas li telefonèron per saupre çò que se debanava dins la vila. Es atal que lo testimòni denoncièt publicament mai d’un còp la collusion e entenduda que i aviá entre lo govèrn francés e los genocidaris. Plan solide que l’informacion foguèt pas difusada dins l’estat francés. Per aquò nos podèm fisar de la capacitat d’autocensura dels mèdias jacobins franceses.
 
Alavetz, los servicis tras qu’especials franceses prenguèron dins lo nas aquel paure emplegat del Centre Cultural Francés de Kigali. Lo caliá far calar a tot pèrdre. Aviá parlat que tròp. Alavetz, quand lo projeccionista e la seu familha desbarquèron d’un avion militar bèlga a Nairòbi, en Kenya, foguèron ni mai ni mens raubats per los diches servicis. Al lòc d’èsser preses en carga per Naut Comitat de las Nacions Unidas pels Refugiats, foguèron pregats de passar per l’ambaissada de França a Nairòbi. Sens papièrs, sens argent, foguèron tenguts jos nauta susvelhança. Per Venuste, trabalh quasi obligatòri al Centre Cultural Francés de Nairòbi e per la familha l’assignacion a residéncia; talas foguèron las condicions impausadas. Finalament, un an aprèp la liberacion del país, Venuste Caïmahe va poder tornar en Rwanda de mercés a una campanha d’opinion.
 
Dins lo libre, l’autor torna sus la tèsi que degun gausa pas mai metre en dobte ara. Lo sosten del govèrn francés al dictator francofòn Habyarimana, contra lo democratic Front Patriotic Rwandés, ten unicament de la defensa de la francofonia. E se per aparar aquesta francofonia cal pagar, al sens pròpri, de talhabartas a de criminals e los formar per se’n servir, alavetz França recuòla pas davant lo crime.
 
Aprèp una ataca del Front Patriotic Rwandés, lo dictator Habyarimana ven a París demandar l’ajuda de François Mitterand. Aquí cossí las causas se passèron: “A París, Habyarimana azardèt amb escasuda la tèsi d’un complòt anglofòn cercant a destronar lo francés e, per raspalhada, França. Mas visiblament lo president rwandés aviá pas besonh d’una tala dramatizacion per convéncer França d’intervenir. Ja, desempuèi mai d’un an, certans barbouzes e certans militars franceses avián pres posicion a Kigali e dins la zòna militara de Gabiro. Fasiá d’annadas que França aviá decidit de sosténer Habyarimana a tot còst. Le president francés e sos conselhièrs mai pròches èran estat sedusits per son erudicion en matèria de cultura francesa e mai particularament, çò sembla, pel fach qu’èra lo sol president african a èsser capable de manejar corrèctament l’imperfach del subjontiu. Çò que, plan solide, balhava encara mai de credibilitat a l’argument de la defensa de la lenga francesa”. D’aquí a dire que la vida d’un milion de personas teniá pas qu’a l’emplec de l’imperfach del subjontiu per un sol òme, es quicòm que traspassa l’imaginable, mas es malurosament en partida vertadièr.
 
Qualques meses aprèp aquela visita del dictator rwandés a l’Elisi, lo genocidi començava. Amb un cinisme que n’es costumièra, França contunhèt de sosténer los genocidaris fins a protegir lor desbranda en creant, jol pretèxte umanitari, una zòna de seguretat, la famosa “operacion turquesa”.
 
A prepaus de politica lingüistica cal pasmens saupre que totes los rwandeses an per lenga primièra lo kinyarwanda e per segonda lenga lo francés que s’apren dins las escòlas. La majoritat dels democratas èran estats fòrabandits dins los païses vesins de lenga anglesa (Oganda, Kenya, Tanzania), çò que faguèt que los quadres del Front Patriotic Rwandés èran en majoritat anglofòns. Es per aquò qu’entre autras causas, França auriá sostengut los massacraires del dictator Habyarimana. Aquestes realuquèron l’antagonisme dels rèires entre castas tutsi e hutu.
 
Dètz ans aprèp, la politica de l’ensenhament lingüistic del govèrn rwandés a pas fòrabandit lo francés de las escòlas.
 
 
 
 
Sèrgi Viaule
 
 
 
 
_____
CAÏMAHE, Vénuste. France-Rwanda: les coulisses du génocide. Edicions Dagorno, 2002. 360 paginas.