Miquèu Fabre (1936-2011) èra çò qu’es costumièr de nomenar un “erudit regionalista”. Valent a dire una persona que s’interessava a l’istòria de son parçan. Qualqu’un qu’aviá una vision nostalgica de sa comarca sens se mainar que la cultura de son terrador èra part constituenta d’una nacion occitana pus vasta. Aquestes “saberuts regionalistas” me fan pensar als felibres. Son regionalistas en referéncia a França. Presentament, lo bearnés Miquèu Fabre, sens voler ni poder soscar mai a la question, entend Bearn coma region de França. A pro pena se qualques còps li arriba de se considerar gascon. Jamai occitan.
 
Rai! Aquò empacha pas de trabalhar, cadun dins son canton, a la recèrca e a la restitucion publica de l’istòria d’Occitània. Aquesta istòria d’Occitània se presenta coma un tablèu del puntilhisme. De Medoc al Comtat de Niça, dels Pirenèus a Vichèi, cada “erudit” obrant isoladament dins son recanton es a escriure, sens se’n mainar e sens o voler, l’istòria nòstra. Basta pas qu’a nosauts, public, de recampar e far ligam entre totas las pèças pausadas una per una sus la tela, per far tablèu.
 
Desempuèi lo sègle XIX, l’istòria dels cagòts faguèt rajar fòrça tinta. Aquò contunha! Acantonada a Aragon, lo País Basc e Gasconha, aquesta populacion de pàrias a, fins ara, pas cap d’origina scientificament reconeguda. Atanben las ipotèsis mai fantasierosas son estadas presentadas. Tot i es passat, e mai, se gausi dire, lo demai. Semblariá que desempuèi un sègle cada autor qu’escriu suls cagòts es per, fin finala, avoar que l’origina d’aquela populacion discriminada demòra un… mistèri. Plan solide, amb son titol, lo libre de Miquèu Fabre fa pas exepcion.
 
Es una evidéncia. Los cagòts son pas una raça, mas puslèu, malgrat eles e a contravoler, una casta. Per d’unes son benlèu de presonièrs faches al moment de la reconquista de la Peninsula Iberica. De monde asservits e convertits al cristianisme. Adoncas, tre la debuta, incriminats e regetats. Es probable que tanlèu deportats dins lo país (mai que mai Gasconha), son estats bandits de la societat. Nimai se res èra pas estat escrich enluòc (los cercaires an pas trobat lo mendre document que poiriá explicar la discriminacion envèrs los cagòts), las populacions gasconas se deguèron mesfisar ferme dels novèls venguts. Pasmens, cal pas pèrdre de vista que de presonièrs de guèrra foguèron deportats dins d’autras regions d’Occitània e d’Euròpa, sens per aquò virar en cagòts. Alavetz, perqué se rescontrèt de cagòts pas qu’en Gasconha e al País Basc? Fins ara cap autor a pas portat responsa an aquesta interrogacion.
 
I a tanben l’ipotèsi dels “darrièrs gòts”. Los cagòts serián de descendents dels gòts. L’acorchi es simplista, lo caliá far e d’unes i manquèron pas. Avançan que d’unes cagòts èran saurencs amb d’uèlhs blaus. Los partidaris de l’opcion precedenta pensan qu’aquestes blonds poirián èsser de berbèrs.
 
Mas tot aquò son pas, un còp de mai, qu’ipotèsis de qualqu’unes. D’autres son puslèu aclins a pensar que se tractava, a l’origina, de monde leproses. Son estats isolats dins de fonzes de vals e i son demorats amb una reputacion d’intocables. S’aviái de ne causir una, me sembla qu’aquela suposicion seriá la pus cresabla. Autres còps lo monde pensavan que la lèpra èra fòrça contagiosa. Per se n’aparar avián pas que l’opcion de l’isolament complet de las personas tocadas. Lo problèma es qu’un còp una populacion estigmatizada, es malaisit per la tornar reïntegrar dins la societat comuna. E d’en primièr caldriá que la societat en question n’aguèsse enveja.
 
Una autra question que se pausa es perqué aqueles grops marginalizats, quina que siaga lor origina, son demorats discriminats sonque en Bearn-Gasconha e pas endacòm mai? Es sus aqueste sicut que lo cercaires contemporanèus se deurián tanben clinar. Perqué basques e bearneses son demorats mai longtemps segregacionistas que los autres? Seriá interessant d’o saber. Probablament mai interessant que de conéisser l’origina de lors victimas. Per aver responsa, caldriá entamenar d’estudis d’arqueosociologia.
 
Solide que d’aver a posita una minoritat servila deviá facilitar los afars dels proprietaris terrenals e autres aristocratas. O deguèron aprofiechar e devián frenar dels quatre fèrres per que la situacion cambièsse pas. Aquela esplecha basada sus una discriminacion tan criminala coma misteriosa arrengava plan de monde. Contribuiguèt sens vergonha a far dels cagòts de josumans e a los manténer de sègles dins aquesta situacion inica.
 
O torni dire, ma conclusion es que se los cagòts contunhan de fascinar aitant, es pas talament a causa de lor origina misteriosa, mas plan a causa de lor quita existéncia. E mai se lo monde semblan pas d’o se voler avoar, l’interrogacion primièra poiriá èsser aquesta: “Cossí una tala segregacion, una tala persecusion, un tal ostracisme, poguèt perdurar fins al sègle XIX dins nòstre país? La situacion del cagòts se melhorèt que pauc a cha pauc, lentament. Calguèt esperar lo sègle XIX per veire los maridatges “mixtes” se multiplicar. Atal desapareguèt l’existéncia anacronica dels cagòts. Un còp de mai, aquela desparicion foguèt tardièra, tras que tardièra. Los prejutjats subrevisquèron al “Sègle de las Luses”. Vertat que subrevisquèron pas que jos forma residuala dins de fonzes de vals. Pasmens, fons de val o pas, la circulacion dels bens, de las personas e de las idèas, amb de rapiditats divèrsas segon los contèxtes, a totjorn existit. Alavetz perqué?
 
Per benlèu o saber, nos demòra pas que d’esperar l’obratge venent sul sicut. A fòrça, Lo mistèri dels cagòts acabarà ben per l’esclairar.
 
 
 
 
Sèrgi Viaule.
 
 
 
 
_____
FABRE, Miquèu. Le mystère des cagots. Edicions Princi Negue/dels Regionalismes, 2014. 128 paginas.