Se saben que lo Jaurés, per exemple, utilizava l’occitan per s’adreçar aus sons electors de Carmaus o de Vilafranca d’Albigés, qu’es ben coneishut que la Tresau Republica hadot tot çò qui èra possible entà avalir las autas lengas que lo francés. Totun, dens lo hons deus archius, que tròban a còps causas estonantas. Un exemple dens las Lanas dab la publicacion de las letras d’un regent socialista escriutas entre 1936 e 1948.

Letras d’un regent. Que saben que los regents de la IIIu Republica avèn contribuit a escanar las autas lengas preu trionf e per la glòria deu francés. Que complivan atau lo projècte de la monarquia centralizaira per hargar l’unitat de la nacion en version abat Grégoire, Ernest Renan e autes.  Totun,  dauguns, gessits de la tèrra de Gasconha o d’alhors, demoravan estacats aus lors arradics en tot guardar lor ideau de progrès sociau e d’elevacion deu pòble. N’èra pas forçadament contradictòri. 
 
Qu’estó, solide, un cas hòrt particular mes lo pedagòg Celestin Freinet (1896-1966) per exemple, originari d’un vilatjòt de la Gavotina a las termieras de Provença,  format a l’escòla normala de Niça e fondador deu movement “L’Escòla modèrna”, n’arrenegava pas la lenga familiau parlada dens las annadas 1930 per los sons escolans d’Aubarn [Bar-sur-Loup] o de Sent Pau de Vença. Aquò, mei d’autas causas, que hadot que la ierarquia li cerquèt pedolhs dens la tonsura…
 
Dens un libe recentament pareishut e entitolat Letras a Henri —que hicam lo títol en grafia normalizada de plan mélher compréner preus legidors d’aquesta rubrica—, qu’an ua illustracion de l’estacament d’un landés “cap e tot” au son parlar ancestrau. Solide, ne l’emplega pas dens lo son tribalh de regent public; que l’utiliza dens la soa activitat militanta. Publicadas per la soa hilha, Micheline Roumégous, que son las “letras” en gascon deu Pierre Roumégous (1905-1968) mandadas a “Henri”, un amic (fictiu), “metaièr-gemèir”¹ deu son estat. Aquò qu’es hòrt politic perque aqueras “letras” estoren publicadas dens un jornau vadut en 1936, Le Travailleur landais.
 
Espiam lo contèxte: lo Pierre Roumégous (“Peiròt” en familha) es un militant engatjat a l’SFIO, lo partit fondat per lo Jaurés en 1905. En aqueras annadas deu govèrn deu “Front popu”, que hica pro d’espèr dens lo cambiament, sustot per la situacion deus bordilèirs e autes obrèirs qui pican dens los pinhadars, qui son a cargar los bròs o machan com maquinaires dens las segarias. Lo Peiròt que segueish dab passion los eveniments e las dificultats deu govèrn deu Léon Blum. Ací, que s’enmalícia contra lo “Casimir” e los sons “Crotz-de-Huc” interdits puish remplaçats preu PSF. L’ahar de la “Cagoule” (Comitat Secret d’Accion Revolucionària) que l’inquieta tanben. Alà, que’s pausa questions cap a l’Espanha en guèrra civila o cap a las gesticulacions deu Mussolini. Mei luenh, ne manca pas de díser çò que pensa deus “Mossurs” qui an pins e qui qui ne dèishan pas lo mendre pic... Sovent, qu’evòca evidentament lo son cap de fila, lo Charles Lamarque dit “Cando” (1901-1989), candidat malurós contra lo radicau Bezos, de Brocars, a las legislativas de 36. Lhevat los mei joens, tots los landés saben que “lo Petit” (atau l’aperè de temps en quan lo Peiròt) estot, après la guèrra, ua figura de la vita politica: lo Lamarque-Cando estot deputat de las Lanas de 1945 dinc a 1968 (lhevat au debut de la Vu Republica) e maire deu Mont (1962-1983).
 
 
Collaboracion e Guèrra Freda
 
Après cinc ans de captivitat en Oflag, lo P. Roumégous que torna préner la pluma. Las darrèras letras, mensh nombrosas, que van de 1945 a 1948. Qu’i legen l’amarum deu militant dab “la collaboracion, enqüèra aquí, dab cigares, autos, «poupoules» [sic], gula hauta au barrei de la nòça deus crapules” (letra deu 8 de deceme 1945). En hons, los racionaments e la “Guèrra Freda” qui comença… A arron, lo Peiròt que’s cara, definitivament.
 
Que cau saludar lo tribalh de recèrca e de mesa en perspectiva istorica (nòtas infrapaginaus e partida III, paginas 301 a 400), hèit per la hilha deu “Peiròt”. Micheline Roumégous qu’esclaira d’efèit lo lector dab pro de detalhs suus personatges, eveniments e petitas hèitas de la vita militanta preus “SFIO” de l’epòca (la hèsta deu 5 de seteme 1937 a Mamisan, per exemple on “los camaradas de Mamisan qu’avèn metut la gran taula suu bòrd deu corrent a l’ombra deus pinhats e deus vèrns…”). 
 
Escrivuts en grafia patesejanta —la normalizacion modèrna n’èra pas guaire coneishuda—, arrevirats en franchimand per G. Latry, los tèxtes gascons son dens lo “parlar negue”, un biaish de prononciar lo gascon dens ua zòna, aperada a còps “maritima”, que va —per har brac— deu canton de Pissòs e deu País de Bòrn dinc a Marensin e a Senhans; dab en mei quauques localismes: avéder per lo vèrbe aver, sabéder per saber o per ce que per pr’amor que...
 
 
 
 
Joan Jacme Fénié
 
 
 
 
_______
ROUMÉGOUS, Pierre. “Letras a l’Henri”, cronicas politicas gasconas deu‘Travailleur landais’ (1936-1948), colleccion Saber, Premsas Universitàrias de Bordèu, 410 paginas. 27 èuros.
 
 
 
 
_____
¹Metaièr es un gallicisme hòrt espandit hens las Lanas de Gasconha o en Shalòssa per designar l’estat d’un bordilèir (“lo qui demòra dens ua bòrda”). Dab lo proprietari (lo “mèste”, lo “patron”) que’u prèsta la tèrra, qu’es un paisan qui deu partajar los revienuts “a meitat” (recòltas o crubadas de blats o de vin, bestiar com los vetèths o quitament polets, aucats e guits enguiserats). Lo mot occitan gascon mei confòrme a l’etimologia seré meilèu meitadèr. A còps, dens los tèxtes vielhs, que tròban donc emplegats los mot bordilèir mes tanben hasendèr (qui met la tèrra en valor com ic hèn las haciendas o fazendas latinoamericanas). Las relacions dab los “mèstes” que vaden hòrt tendudas après la Gran Guèrra: revòlta deus Picatalòs deu Baish Ador (Saubriga, Pei, Sent Vicenç de Tiròssa) en 1919-1920, question deus metaièrs-gemèrs capvath los pinhadars pr’amor deu prètz de la gèma (l’arrosia) que baishèt hòrt dab la crisi de las annadas 1930.
La lei de 1946 estableish lo partatge deus dus tèrç contra un tèrç au proprietari, la supression de las redevenças, lo dret a la conversion deu “meteiatge” en “fermage” sus simpla demanda e lo dret de preempcion. Pro de detalhs sus aqueras questions en se passejant suu sit Empreintes landaises.
 
 
 
 
 
 
 
 
Fòto JJF: Dauna Micheline Roumégous a hèit ua bèra recèrca en omenatge au son pair.