Lo Parlament de Catalonha a votat a miègjorn la Lei del regim especial d’Aran, un tèxt legal que definís l’organizacion institucionala de la Val d’Aran dins lo territòri autonòm del Principat de Catalonha, e qu’actualiza la legalitat en vigor, es a dire, la Lei d’Aran de 1990, que restabliguèt las institucions aranesas.
 
Lo tèxt comença en disent qu’“Aran constituís en Catalonha ua realitat nacionau damb personalitat pròpria e diferenciada, que se fonamente en hèt qu’era comunautat aranesa dispause d’ua lengua e d’ua cultura pròpries, comunes e partejades damb era rèsta d’Occitània”. De fach, la nòva lei d’Aran mençona “er ensemble dera nacion occitana, qu’Aran ne hè partida”.
 
Segon lo deputat aranés al Parlament de Catalonha, Àlex Moga, qu’es tanben lo cònsol de Vielha e un dels darrièrs actors qu’an trabalhat sul projècte de lei aprovat, lo tèxt “satisfè era major part des desirs e des revendicacions d’Aran” e “supausarà un pas entà deuant enes encastres economic, identitari, culturau, de politiques sociaus, educatives e de salut”, entretant. Moga soslinha qu’aquela nòva lei melhora l’autogovèrn de la Val e protegís las institucions aranesas, qu’èran mesas en perilh per una nòva lei de l’estat espanhòl de racionalizacion de l’administracion locala.
 
 
Un projècte de lei regidit en sièis ans
 
En julhet de 2009, lo sindic d’Aran de l’epòca, lo socialista Francés Boya, liurèt al govèrn de la Generalitat de Catalonha un primièr projècte de lei. Lo qu’èra conselhièr de governament e de las administracions publicas recebèt lo “pen drive” que conteniá aquela primièra proposicion de lei de la man de Boya. Ja en aquel moment lo conselhièr manifestèt l’engatjament del govèrn de Catalonha amb lo pòble aranés e amb sa “realitat nacionala”.
 
Lo primièr esbòs de la proposicion de lei d’Aran èra lo resultat d’un tèxt elaborat per lo Conselh General d’Aran, compausat dels partits Unitat d’Aran (UA), Convergéncia Democratica Aranesa (CDA), e lo Partit Renovaire d'Arties-Garòs (PRAG).
 
En aquel moment Francés Boya faguèt de declaracions profeticas. “Calerà contunhar damb era madeisha capacitat de consens qu’a mercat eth procès de debat d’aguest nau document e calerà auer fòrça capacitat de seduccion pr’amor que se daurís un procès fòrça long”, çò diguèt Boya.
 
En 2010 la coalicion dels partits d’esquèrra dirigits pel socialista José Montilla quitèt lo govèrn de Catalonha. Artur Mas, de Convergéncia e Union (CIU), venguèt lo nòu president catalan. En 2011 aquel cambiament se passèt en Aran ont lo membre de CIU Carlos Barrera foguèt elegit sindic. Lo procès d’emendament e d’aprobacion del projècte de Lei d’Aran se reportèt. Pendent tot aquel temps lo tèxt a viscut un procès participatiu ont divèrses actors de la vida sociala, culturala e politica d’Aran, e d’Occitània en general, an participat a l’elaboracion de la redaccion definitiva.
 
 
La lei
 
Aquela lei definís Aran coma una “realitat nacionau occitana”, establís que son imne es la version locala de Se Canta, entitolada Montanhes Araneses, e que lo drapèl es la crotz occitana amb l’escut d’Aran. Definís que la lenga es l’occitan, nomenat aranés en Aran, e definís una politica lingüistica amb l’occitan coma lenga “d’usatge normal” de l’administracion publica e “lenga veïculara” dins l’educacion.
 
La lei tanben definís los organs del Conselh General d’Aran, lo foncionament, lo regim electoral, lo drech civil aranés, l’organizacion del territòri, las politicas d’egalitat, l’educacion, las infrastructuras, la seguretat, la santat, etc.
 
Se definís tanplan las relacions del Conselh General d’Aran amb lo govèrn e lo Parlament de Catalonha, e lo finançament per far possible tot aquel autogovèrn.
 
La lei garentís que la Val d’Aran serà pas inclusa dins cap de division territoriala pròpria de Catalonha. Aquel ponch es estat un chepic màger per totes los politicians araneses, qu’an vist aquel drech istoric en perilh quand Catalonha definiguèt sa division territoriala dins çò qu’apelava de “vigariás”.
 
 
L’encastre istoric
 
Après la desfacha de Murèth en 1213, França s’apoderèt dels territòris occitans secutats per la Crosada contra los catars, e Catalonha virèt sos uèlhs vèrs la Mediterranèa. Mas los araneses decidiguèron de demorar del costat la Corona de Catalonha e Aragon, que reconeissiá l’organizacion administrativa aranesa per mejan de divèrses tractats e documents. Cal soslinhar lo document conegut coma la Querimònia, un privilègi que configurèt e donèt la legitimitat als dreches istorics d’Aran de 1313 a 1839. Se tracta d’una compilacion dels usatges e de las costumas dels araneses per lor donar una valor legala. Es un document que balha de privilègis e de dreches a las autoritats del petit país occitan. La Querimònia establissiá pels araneses la liura e franca possession de lors bòsques e montanhas, de l'aiga, de la pesca e de la caça, e tanben qualques exempcions d’impòstes en mai de la reconeissença del regim economic tradicional. Mas, sustot, la Querimònia restaquèt Aran a la corona reiala de Barcelona, en evitant aital lo risc que la Val tombèsse dins las disputas feudalas entre senhors. Lo resultat de tot aquò es l’istòria d’un país autogerit, liure de feudalisme, qu’encara uèi lo jorn la majoritat de son territòri es de titularitat publica.
 
Quand Catalonha perdèt sas institucions e sas libertats, après la desfacha de 1714, Aran conservèt sas institucions, e mai se foguèron contrarotladas per las autoritats espanhòlas. Mas en 1834, lo Reialme d’Espanha suspendèt lo Conselh General d’Aran e impausèt al país lo nòu regim administratiu general de l’estat espanhòl, en tot integrar de fòrça Aran dins la província de Lhèida.
 
Après 156 ans, en 1990, se restabliguèt lo Conselh General d’Aran. Lo govèrn autonòm de la Generalitat de Catalonha escotèt las revendicacions aranesas e restabliguèt l’institucion aranesa qu’a partir d’aquel moment gerís sas politicas en educacion, santat, cultura, environament, agricultura e torisme. Aquela lei de 1990 desenant s’es actualizada.

---

#LeidAran piulades