Elisèu Reclús nasquèt a Santa Fe la Granda en 1830, moriguèt a Torhout, en Belgica, en 1905. Foguèt lo geograf mai avançat de son temps. Comunard, militant e teorician anarquista, foguèt sòci de la Primièra Internacionala. Amb Piotr Kropotkin e Joan Grave, participèt al jornal Le Révolté. Mas i auriá encara plan de causas a dire de la biografia d’Elisèu Reclús. Es un dels personatges occitans, actualament mesconegut dins lo cortal occitanista, que totjorn m’embelinèt. A aquò, mai d’una rason, mas l’essenciala es qu’èra a l’encòp un sabent reconegut e un militant-teorician anarquista, non mens reconegut. Del costat de las sciéncias es estat l’autor d’una monumentala Novèla geografia universala publicada en pas mens de 19 volums. Coma militant social foguèt comunard en 1871 e pus tard publiquèt d’articles de fons dins las meteissas revistas qu’Alexandra David-Néel.
 
I a plan temps que voliái legir quicòm d’aquel òme d’excepcion. L’escasença me’n foguèt balhada per la reedicion de dos de sos obratges de geografia Istòria d’una montanha e Istòria d’un rèc. Ai causit uèi de vos parlar del primièr. L’objècte d’aqueste es la descripcion fisica e minerala de la montanha. Per aquò far, Elisèu Reclús emplega çò que sembla plan un artifici literari. Se ditz albergat pendent qualques meses per un pastre pirenenc dins sa cabana. Parla gaire de son òste, senon per reconéisser qu’es el que lo guidèt a la descobèrta del parçan. Es tanben lo pastre, son companhon de cada jorn, que li aprenguèt lo nom de las plantas rescontradas.
 
S’Elisèu Reclús foguèt un grand geograf, foguèt ça que la un marrit etnològ. Jamai mençona pas que lo pastre parla pas francés, mas forçadament occitan en aquesta fin de sègle XIXn. Cal ben dire que l’occitan aviá pas res de plan exotic per un Elisèu Reclús nascut a Santa Fe la Granda e que visquèt plan temps a Ortès. Tan val dire que l’autor fasiá quasi lo meteis gascon que lo pastre. Pasmens Elisèu Reclús auriá pogut assenhalar al legeire que lor comunicacion se fasiá tota en lenga nòstra. Aquò’s pas anodin quand se tracta de la transmission del lexic vegetal.
 
Elisèu Reclús deviá, solide, aver legit Enric-David Thoreau (1817-1862). Atanben aviá, amb el o a costat d’el, aquerit çò que se poiriá nomenar uèi una consciéncia ecologica. Mas èra un ecologista qu’exagerava la pollucion qu’a la fin del sègle XIXn podiá tocar de vilas coma Pau o Ortès. Atal trastejava pas per escriure: “Aval, jols fums, jos una sisa d’aire endecat per d’alenaments innombrables, quicòm de blanquinós indica una granda ciutat. Los ostals, los palaises, las torres nautas, las copolas se fondan dins una meteissa color rovilhosa e lorda. Color que contrasta amb las tenchas mai francas de las campanhas environantas”. Qual sap s’èra l’embriaguesa dels espacis montanhòls que lo butava cap a una tala percepcion? Cossí se pòt qu’Elisèu Reclús, que moriguèt en 1905, parle de la pollucion de l’aire coma ne parla: “Per nosautres, mallaüroses ciutadans que sèm condemnats a una atmosfèra lordejada, que recebèm dins nòstres palmons un aire tot plen cargat de poison, polsat per una multitud d’autres pitrals; çò que nos espanta e nos regaudís mai quand trevam las nautas cimas, aquò’s la meravilhosa blosetat de l’aire”. Es vertat que la revolucion industriala èra ja en marcha; que las usinas e las maquinas de vapor ronflavan al carbon; que los fums de las chaminadas s’enairavan negres coma lo pecat. Pasmens èra pas çò que coneisson uèi los vilandreses amb la circulacion estradièra e los veïculs de diesèl…
 
Cada capítol del libre es pretèxte a l’exploracion d’un aspècte de la montanha: la mineralogia, plan solide qu’es la sciéncia de basa de la montanha; mas tanben la quimia, l’estudi de la fauna e de la flòra, la climatologia, l’idronimia, e tantas causas encara…
 
Elisèu Reclús nos escalcís atal, a pertièra, totas sas coneissenças de geograf. O fa d’un biais un pauc dòcte, professoral. A mon vejaire aprofiècha pas pro sa mesa en scèna introductiva per balhar mai de vida a sos expausats. A tal ponch que qualques capítols finisson que son refastigants. A passas, son discors scientific manca de relèu. Probablament que l’autor se met pas pro a la plaça del legeire per s’avisar de çò que poiriá èsser la recepcion d’una tala parladissa.
 
Uèi, un obratge scientific s’escriuriá pas mai d’aquel biais. Mas, ça que la, lo libre es interessant per çò que balha a veire çò qu’èra l’estat de las sciéncias a la debuta del sègle XXn. Elisèu Reclús es un scientific prudent. Tocant l’origina de las montanhas emplega totjorn lo condicional quand prepausa sas ipotèsis. E mai, vertat es qu’a la lectura d’aqueste libre-testimoniatge se mesura lo progrès scientific complit desempuèi un pauc mai d’un sègle. Elisèu Reclús coneis pas las placas tectonicas. Coneis pas las consequéncias de lors rescontres, lors trucs, lors superpocisions. Per explicar l’origina de las montanhas, l’autor se ditz pauc satisfach per la sola explica de las erupcions volcanicas. Alavetz, cèrca de causas complementàrias a la genèsi de las montanhas. Avança qualques fenomèns que se poirián endevenir amb lo fach que la composicion minerala dels massisses es multipla e variada. Las diferéncias entre una cadena e una autra son averadas e verificadas; mas de son temps plan d’enigmas son pas encara elucidadas. Alavetz, quand ne vira, quand tuma contra l’incompreneson d’un fenomèn, l’autor fa petar lo ponch d’interrogacion e dobrís l’autoestrada dels possibles verificables.
 
Per descriure las montanhas, aicí los Pirenèus, Elisèu Reclús emplega un vocabulari e una sintaxi franceses ara vielhanchons que son pas mai los que s’emplagan suls rets socials del millenni IIIn. Aquò ne fa, per certans passsatges, un tèxte poetic dels accents lirics. Oblidèssem pas qu’a l’epòca ont Elisèu Reclús escriu son Istòria de la montanha, Anapurna e plan mantes somalhs son pas encara estat escalats. Imalaia es per l’autor un continent desconegut per çò qu’encara inviolat. Encara un còp, l’interès d’aquesta lectura es de mesurar l’escart de coneissenças entre las doas epòcas. D’aquí çai, se pòt atanben entreveire los aqueriments scientifics dempuèi 1900. Son, evidentament, espectacloses.
 
Qualques còps, sens saber s’es volontari o pas, Elisèu Reclús balha dins lo sensacional, dins la desmesura. Atal n’es per l’erosion. Quand n’imagina l’evolucion, i va pas a còps de dedals: “Autres còps, las sisas de lausa, de calcari e de gres que se venián apevar a la basa de la montanha se dreiçavan, d’aquí enlai, en somalhs segondaris; anavan fins a se rejónher en sisas unifòrmas en dessús de las cimas graniticas. Venián ajustar lor espessor enòrma a l’anauçament ja pro bèl dels pics pus nauts. L’auçada de la montanha n’èra doblada, sa poncha atenhiá alavetz aquel sector ont l’atmosfèra es tan rara que la quita ala de l’agla a pas mai la fòrça de s’i sosténer”.
 
A la fin del volum lo militant tira la borra al scientific. Elisèu Reclús, lo progressista, lo libertari, convida lo legeire a la desalienacion sociala: “Mentretant, esperem, esperem amb fisança. Lo jorn vendrà que los dieus se n’anaràn, emportant amb eles lo cortegi dels reis, lors tristes representants sus tèrra. L’uman aprendrà lentament de parlar lo lengatge de la libertat. Aprendrà atanben de ne practicar las mors”. Me demandi cossí aquel messatge deviá èsser pres en 1900. Tot sabent que lo clergat deviá èsser una bona part —almens potencialament— de son lectorat, plan de rectors, dins l’intimitat de lor salon, se devián regaudir de son ardidesa. Efectivament, coma o prevesiá Elisèu Reclús, la societat faguèt, a passets, son caminament cap a la liberacion individuala e al progrès tecnic e social. La causa foguèt possibla mercés a d’intellectuals de la trempa d’Elisèu Reclús.
 
Un libre que seriá damatge d’i passar a costat.
 
 
 
 
Sèrgi Viaule
 
_________________

RECLÚS, Elisèu, 1882 (reed. 2014), Histoire d’une montagne, Éditions des Régionalismes, 170 paginas