Loís Ramon de Carbonièras es un naturalista occitan del sègle XVIIIn. Abans de venir estudiar los Pirenèus, s’èra interessat als Alps. Çò que lo menèt a publicar un obratge subre aquel autre massís. Observacions fachas dins los Pirenèus fa seguida a son besson Observacions fachas dins los Alps. Aquestas espinchadas e remarcas de Loís Ramon de Carbonièras fan d’aqueste libre lo primièr obratge sus la descripcion del Pirenèus.
 
D’unes, amb rason, se demandaràn benlèu ont es l’interès de tornar legir un libre vièlh de dos sègles? Solide que val mai èsser pireneïsta afogat per apreciar aquestas Observacions fachas dins los Pirenèus. Cal aver trevat la cadena del País Basc a Catalonha e lo contrari; la cal aver percorreguda dins totas sas vals e sus totes sos penjals per gaudir plenament de la vision que ne podián aver los excursionistas davancièrs, que sián Loís Raimon de Carbonièras, Enric Russell o plan mantes encara. Cal plan imaginar qu’en 1789, data de l’edicion primièra de l’obratge, los scientifics avián pas encara los instruments que permeton de mesurar las altituds amb exactitud. Mesuravan non pas amb lo sistèma metric, mas en canas. Los somalhs èran pas pagelats a partir del nivèl de la mar, mas a partir del pasiment del pòrge de tala glèisa o de tala autra; o tanplan de tal pont o de tal autre. Los volums se mesuravan pas alara en mètres cubics, mas en pès cubics. Aquò balha còp sec una idèa de la valor istorica d’un tal libre.
 
Aquò’s aquò! Aquestas observacions de Loís Ramon de Carbonièras las cal presar per çò que son, valent a dire una estapa dins l’istòria longa de la descripcion dels Pirenèus. Lo que, dos sègles aprèp Loís Ramon de Carbonièras, aurà mes sos pès dins las piadas, ara escafadas dempuèi bèl brieu, de l’autor; aqueste serà còrtrebolat e embelinat per la poesia blosa de son libre. Aquesta poesia es refortida per la forma un bocinèl arcaïca del francés que i es emplegat.
 
Los qu’auràn pujat los somalhs del Carlit, del Pic de Bigòrra o de mantes encara e que legiràn l’evocacion de sas pujadas per Loís Ramond de Carbonièras, seràn pivelats per la comparason que poiràn far entre lor rabiment viscut e lo quite viscut de l’excursionista del sègle XVIIIn. Aqueles libres de racontes de la conquista dels somalhs pirenencs son precioses per la coneissença actuala de la cadena. Atanben son recercats pels montanhards contemporanèus. Cal aquí mercejar nòstre compatriòta Eric Chaplain. Es un editor que trabalha a l’encòp per la literatura occitana e tanben per la literatura de montanha. Un genre rar, pr’aquò d’una riquesa importanta. Lo montanhisme, coma tota autra activitat umana, seriá pas çò qu’es se generava son istòria pròpria. Aqueste obratge de Loís Ramon de Carbonièras es part compausanta d’aquesta istòria.
 
Loís Ramon de Carbonièras, coma planes de son sègle, èra un òme curiós de totas las sciéncias. Cal pas demembrar qu’a l’epòca se fasiá una descobèrta tecnica quasi cada jorn. Mas abans d’èsser quicòm mai, èra geograf. Ça que la, èra capable d’alargar son camp de recèrcas a d’autres domenis. Aquestas Observacions fachas dins los Pirenèus ne pòrtan la pròva. Vei pas jamai la montanha sens las populacions qu’i demòran. Sens los pastres e los boscatièrs que la fan viure. Nimai vei pas los montanhòls sens lors tradicions, e per plan dire, sens lor cultura. Ça que la, aprèp mai d’un viatge en Euròpa, constata qu’a la gròssa “L’uman sus la tèrra tota es lo meteis uman, las meteissas situacions li suggerisson los meteisses mejans”.
 
Loís Ramon de Carbonièras es un amator esclairat d’istòria. Dins son libre ensaja de balhar un azardós recapitulatiu de las diferentas sisas de poblaments per cada val, mas tanben per cada ciutat del massís: Pau, Tarba, Baiona, Lorda, Banhèras de Bigòrra, etc. L’idrografia, autre element natural e conjonch de la geografia, es menimosament presentada dins l’obratge. L’autor esita pas tanpauc a escutlar qualques observacions sus l’economia dels Pirenèus. I a 225 ans, ja, Loís Ramon de Carbonièras se tractava de termalisme e d’escambis economics entre planura e montanha.
 
L’autor possedís l’art de la descripcion. Sap prene lo temps que cal per se clinar sus tal vegetal o tal mineral. O fa coma o fan los naturalistas de terren, valent a dire sens pedantisme. Loís Ramon de Carbonièras a l’engèni de la vulgarizacion a una epòca ont los scientifics avián puslèu per pensament de se far reconéisser per las acadèmias. Per aquò capitar, sovent escrivián dins un girgon comprensible pas que per lors pars. Dins aqueste libre, res d’aquò! De longa una lenga accessibla a totòm. Fa mai de dos sègles que lo libre complís son prètzfach de respondre a la curiositat dels pireneïstas e amators de natura salvatja. Capita lo torn de fòrça de nos ofrir un lengatge a l’encòp descriptiu e, per passas, divinament poetic: “Mai d’un gaudre ròtlan, lisan, se ronzan dins lo Gave jos totas las formas possiblas. Qualques còps escupits per qualques vabres salvatges, autres còps escapats d’ombratges rameluts”. Amb el nos vesèm caminar suls sendarèls que bordejan los gaves. Ne sentissèm la frescura. Ausissèm las aigas del riu marmurejar qualques aires critallins. Solfinam la flaira de las flors salvatjas estonadas de lors quitas colors gaireben fluorescentas. Avançam del pas leugièr sus las pradas rasas de las estivas de nauta montanha. Amb l’autor fasèm una pausa sul banc de pèira mastat davant una cabana bassa de pastre. Polsam l’aire de las cimas a nos en embriagar e, de gaire, la nuèch venguda estirariam los braces cap a la capa del cèl per temptar de ne despenjar qualques estelas.
 
Las descripcions dels primièrs pireneïstas an aquò de preciós que nos entresenhan sus la fonda dels glacièrs a travèrs dels tempses. Amb aquestes racontes toponimicament tras que precises, sabèm fins ont davalavan los glaces fa mai de dos sègles. La comparason amb çò que constatam a l’ora d’ara nos indica que lo rescalfament planetari es a s’abrivar d’un biais vertiginós dempuèi que cremam de petròli a bodre. Mentretant, se poiriá ben que lo rescalfament aguèsse plan-planet començat abans. Mas, a defauta de mesura regulara a travèrs dels decennis, es impossible d’afortir amb certesa se lo fenomèn a començat abans l’èra industriala. Pasmens, nimai per saber se la demenida aviá començat abans lo sègle XXn, la resulta es vesedoira: d’ont mai anam e d’ont mens avèm de glacièrs dins los Pirenèus.
 
A la lectura d’aqueste libre se pòt enriquir nòstre vocabulari de montanhista. Per exemple aprenèm de Loís Ramon de Carbonièras que los amolonaments de nèu butada e amassada pels vents dins de crebassas o de recantons e plecs de montanha se dison sernelhas en lenga nòstra. Seriá un sinonim de “nevièr”. Causa de verificar, que l’autor sembla pas un lingüista de tria.
 
Per acabar aquesta presentacion notam que lo naturalista que trèva los Pirenèus dins los ans 1780 podiá pas rescontrar pas de cagòts. Atanben i va de son capítol sus las originas possiblas d’aquesta escarsa populacion inumanament marginalizada. Coma totes los cercaires qu’abans el s’èran clinats sus l’enigma, n’arriba a la conclusion que ne sap pas mai que sos predecessors. Paures cagòts que se’n son anats en emportant, se lo sabián, lo secret de lor origina.
 
Un libre de legir al canton aqueste ivèrn.
 
 
 
 
Sèrgi Viaule
 
 
 

---

DE CARBONNIÈRES, Louis-Ramond, 1789 (2014), Observations faites dans les Pyrénées, Édicions des Régionalismes, 185 paginas