Lo temps a totjorn jogat un ròtle fondamental dins la vida vidanta de l’òme e, gràcias a el, podèm organizar los nòstres actes d’un biais sequencial. Totun, e mai se l’òme a totjorn observat los “cronometradors” naturals del cèl e a estudiat lo passatge jornalièr del Solelh e las fasas mesadièras de la Luna, lo temps es totjorn un dels topics mai misterioses del Mond qu’abitam.
L’atestacion mai anciana de la relotjariá sorgiguèt fa aperaquí 20 000 ans. Las trobalhas arqueologicas mòstran que los nòstres ancessors enregistravan los jorns entre las successivas lunas nòvas amb d’òscas sus de bastonets e d’òsses. Aquò vòl dire que los concèptes de nombres, magnituds, formas e calcul fasián ja partida de la vida vidanta dins las societats de caçaires-culheires. Per mai de reüssida dins l’agricultura, l’importància de conéisser la durada d’un an e la compreneson dels cambiaments de sason creissèt mai que mai dins las primièras societats agricòlas. Los agricultors creèron de nòvas formulas matematicas per de calendièrs primitius que servissián a calcular quora caliá plantar e culhir las culturas, quora arribavan las pluèjas e se fondián los rius.
Pels egipcians, èra important de saber quora Nil inondariá lors tèrras. Lor calendièr se basèt sus de meses pel primièr còp fa 4500 ans. Lo cap d’an egipcian se festejava en junh pendent l’elevacion eliaca de l’estela mai brilhanta del cèl: Sírius. Aquel moment foguèt considerat lo mai idonèu per soslinhar lo cap d’an pr’amor que Nil desbordava pauc après. Qualques mila ans pus tard, lo calendrièr egipcian foguèt devesit en 365 jorns.
A aquela meteissa epòca —a l’entorn de l’an 3000 abans lo Crist— los sumerians distribuiguèron lo jorn en 12 periòdes e cada periòde se devesiguèt en 30 parts. La civilizacion babiloniana —1000 ans pus tard— devesiguèt lo jorn en 24 oras, cada ora en 60 minutas e cada minuta en 60 segondas. Cal remembrar, de mai, que las primièras unitats de temps variavan long de l’annada, e doncas la durada del jorn e de la nuèch cambiava segon la sason.
Los primièrs espleches per mesurar lo temps utilizavan lo lum del solelh. Après l’an 3500 abans lo Crist s’empleguèt lo gnomon, un pal vertical que son ombra indicava l’ora del jorn. Pus tard —a l’entorn de l’an 1500 abans lo Crist— lo relòtge de Solelh èra ja emplegat abitualament. Lo problèma amb aquel tipe de relòtge foguèt que lo Solelh preniá un camin diferent durant l’annada. Per assegurar que se mostrava l’ora corrècta dins tota l’annada, lo gnomon deguèt èsser fixat exactament amb l’angle adeqüat. Aquel relòtge venguèt un esplech mai precís amb l’introduccion del relòtge de Solelh emisferic a l’entorn de l’an 300 abans lo Crist, e l’an 27 abans lo Crist, l’arquitècte roman Vitruvi foguèt capable de descriure fins a 13 dessenhs desparièrs de relòtge de Solelh.
Evidentament lo Solelh se podiá pas emplegar per conéisser l’ora durant la nuèch, e de clepsidras o relòtges d’aiga èran ja emplegats en Egipte 1500 ans abans lo Crist. Dins aqueles espleches, l’aiga passava a travèrs d’un trauc fins al fons d’un recipient que dedins marcava qualques linhas per indicar lo pas del temps. Las primièras versions consideravan pas lo fach que l’aiga s’acabava mai lentament a la mesura que la pression se redusiá. Lo sable tanben s’utilizava dins los relòtges ont s’escolava d’un contenedor.
Totas las religions atribuiguèron al Temps un ròtle essencial, siá en astrologia, siá dins d’istòrias sus la creacion, d’istòrias ciclicas del Mond o de nocions sus l’eternitat. Cèrts eveniments religioses, que se menavan a bon tèrme dins de moments precises, coma las celebracions dins los equinòccis d’ivèrn, necessitavan de coneissenças detalhadas del calendièr. Pitagòras foguèt un dels primièrs filosòfs a soslinhar que la natura ciclica del temps significa que los èssers umans van renàisser pendent lo flux del temps, e remembrèt aital son existéncia sus la Tèrra en de vidas precedentas. Qualques religions, coma lo judaïsme e lo cristianisme, se fondan sus una istòria de la creacion, ont lo temps comença dins l’acte de crear.
Segon Platon, lo temps foguèt creat al meteis instant que lo cèl. Ça que la, Aristòtel argumenta contra aquela idèa. Aristòtel restacava lo temps amb lo movement que se pòt enumerar. Lo temps, segon aquel filosòf, èra mesurat pel movement del Solelh a travèrs del cèl. Lo temps existissiá pas, segon sos rasonaments.
Sant Agustin èra d’acòrdi amb Platon sul fach que lo temps comença amb la creacion. Pasmens, lo concèpte de temps contunhava d’èsser una enigma pel sant: “Qu’es, doncas, lo temps? Se degun me’n pausa pas la question, o sabi; s’o vòli explicar a qui me’n pausa la question, o sabi pas.”
Un dels primièrs relòtges mecanics —“la torre dels vents”— foguèt bastit a Atenas al sègle I. La torre aviá una basa octogonala amb dos relòtges de Solelh, d’autres d’aiga e de dispositius mecanics per mostrar l’ora sus una escala de 24 oras, al delà d’autras caracteristicas restacadas al temps, coma la visualizacion de la sason e divèrsas datas astrologicas.
Mas lo progrès scientific dins l’encastre dels relòtges s’interrompèt en Euròpa fins al sègle XIV, quand aguèt luòc una revolucion del dessenh dels relòtges mecanics qu’utilizavan de peses e de ròdas. Al començament, fasián solament sonar una campana cada ora e possedissián pas d'esfèra. Pus tard, los relòtges amb una sola agulha e après amb doas, per mostrar tanben lo pas de las minutas, comencèron d’aparéisser. Lo primièr exemple del nòu relòtge mecanic, nomenat “los Tres Reis”, foguèt bastit a Estrasborg entre 1352 e 1354. La part mai bassa del relòtge consistissiá en un calendièr, aviá per dessús un astrolabi e, pus naut, una estatua de la Verge e de l’Enfant. Cada ora, las figuras dels Magues apareissián e s’inclinavan davant la Verge e l’Enfant, mentre que sonavan las campanas e qu'un gal automata batiá de las alas e cantava. A la fin, los relòtges mecanics venguèron un simbòl d’estatut social important per las vilas, las glèisas e los luòcs publics.
Pendent lo sègle XVI, la solucion dels problèmas restacats al temps venguèt lo pus grand chepic politic e scientific. En plena èra d’exploracion navala al nivèl mondial, los vaissèls èran incapables de verificar lor posicion exacta sus la mapa sens relòtge de precision. Après divèrses enfonzaments de vaissèls e de pèrdas economicas, las Corts d’Espanha e los Estats Generals d’Olanda ofriguèron d’incitacions financièras per que s’inventèsse un dispositiu que mesurèsse amb precision de petits intervals de temps. Ja dins los sègles XVI e XVII, Galilèu descobriguèt un “relòtge” dins lo cèl, qu’enregistrava lo “temps absolut”, es dire, los tempses dels eclipsis de las lunas de Jupitèr e la lei del pendul; mas lo primièr a brevetar un relòtge de pendul foguèt lo fisician olandés Joan Crestian Huygens, en 1656. El meteis creèt, dètz ans pus tard, un ressòrt en espirala per far foncionar las mòstras de pòcha. Aquela invencion aportèt una nòva precision per lo mesurament del temps, en atenhent d’errors de mens de 10 segondas per jorn e, pauc a cha pauc, divèrses artesans comencèron de fabricar de mòstras de pòcha coma d’articles de luxe per las classas nautas.
A la meteissa epòca, Isaac Newton afirmèt que lo temps es quicòm purament objectiu e fisic “absolut”, que cor sens rapòrt amb res d’extèrne. A partir d’alavetz, tota la sciéncia se bastís sus de leis totalament basadas sus la nocion de temps.
Al començament del sègle XX, las mòstras de pòcha èran a la posita de la classa obrièra e las mòstras de ponhet èran reservadas a las femnas, e consideradas mai coma una mòda efemèra que coma una pèça de relotjariá seriosa. De fach, mai d'un sénher afirmava amb mesprètz qu’eles “emplegarián lèu tant una camisa coma una mòstra de ponhet”. Foguèt alavetz qu’Albert Einstein decidiguèt que lo temps èra la clau per comprene l’Univèrs. Sa teoria foguèt que lo temps es pas absoludament definit, mas que i a una connexion inseparabla entre el e la velocitat de lum.
E mai se la teoria de la relativitat d’Einstein es fòrça mai complicada que lo concèpte de temps “absolut” de Newton, e e mai s’après Einstein podèm mesurar lo temps amb mai de precision, espelisson totjorn de nòvas idèas sul temps. Ça que la, ja en plen sègle XXI, encara sabèm pas respondre a la question fondamentala: “Qu’es aquò, lo Temps?”
Giselda Lozano
Aqueste article es adaptat del sit del roman Òc que fa la promocion d’Occitània e de l’occitan pel public ispanofòn.
L’atestacion mai anciana de la relotjariá sorgiguèt fa aperaquí 20 000 ans. Las trobalhas arqueologicas mòstran que los nòstres ancessors enregistravan los jorns entre las successivas lunas nòvas amb d’òscas sus de bastonets e d’òsses. Aquò vòl dire que los concèptes de nombres, magnituds, formas e calcul fasián ja partida de la vida vidanta dins las societats de caçaires-culheires. Per mai de reüssida dins l’agricultura, l’importància de conéisser la durada d’un an e la compreneson dels cambiaments de sason creissèt mai que mai dins las primièras societats agricòlas. Los agricultors creèron de nòvas formulas matematicas per de calendièrs primitius que servissián a calcular quora caliá plantar e culhir las culturas, quora arribavan las pluèjas e se fondián los rius.
Pels egipcians, èra important de saber quora Nil inondariá lors tèrras. Lor calendièr se basèt sus de meses pel primièr còp fa 4500 ans. Lo cap d’an egipcian se festejava en junh pendent l’elevacion eliaca de l’estela mai brilhanta del cèl: Sírius. Aquel moment foguèt considerat lo mai idonèu per soslinhar lo cap d’an pr’amor que Nil desbordava pauc après. Qualques mila ans pus tard, lo calendrièr egipcian foguèt devesit en 365 jorns.
A aquela meteissa epòca —a l’entorn de l’an 3000 abans lo Crist— los sumerians distribuiguèron lo jorn en 12 periòdes e cada periòde se devesiguèt en 30 parts. La civilizacion babiloniana —1000 ans pus tard— devesiguèt lo jorn en 24 oras, cada ora en 60 minutas e cada minuta en 60 segondas. Cal remembrar, de mai, que las primièras unitats de temps variavan long de l’annada, e doncas la durada del jorn e de la nuèch cambiava segon la sason.
Los primièrs espleches per mesurar lo temps utilizavan lo lum del solelh. Après l’an 3500 abans lo Crist s’empleguèt lo gnomon, un pal vertical que son ombra indicava l’ora del jorn. Pus tard —a l’entorn de l’an 1500 abans lo Crist— lo relòtge de Solelh èra ja emplegat abitualament. Lo problèma amb aquel tipe de relòtge foguèt que lo Solelh preniá un camin diferent durant l’annada. Per assegurar que se mostrava l’ora corrècta dins tota l’annada, lo gnomon deguèt èsser fixat exactament amb l’angle adeqüat. Aquel relòtge venguèt un esplech mai precís amb l’introduccion del relòtge de Solelh emisferic a l’entorn de l’an 300 abans lo Crist, e l’an 27 abans lo Crist, l’arquitècte roman Vitruvi foguèt capable de descriure fins a 13 dessenhs desparièrs de relòtge de Solelh.
Evidentament lo Solelh se podiá pas emplegar per conéisser l’ora durant la nuèch, e de clepsidras o relòtges d’aiga èran ja emplegats en Egipte 1500 ans abans lo Crist. Dins aqueles espleches, l’aiga passava a travèrs d’un trauc fins al fons d’un recipient que dedins marcava qualques linhas per indicar lo pas del temps. Las primièras versions consideravan pas lo fach que l’aiga s’acabava mai lentament a la mesura que la pression se redusiá. Lo sable tanben s’utilizava dins los relòtges ont s’escolava d’un contenedor.
Totas las religions atribuiguèron al Temps un ròtle essencial, siá en astrologia, siá dins d’istòrias sus la creacion, d’istòrias ciclicas del Mond o de nocions sus l’eternitat. Cèrts eveniments religioses, que se menavan a bon tèrme dins de moments precises, coma las celebracions dins los equinòccis d’ivèrn, necessitavan de coneissenças detalhadas del calendièr. Pitagòras foguèt un dels primièrs filosòfs a soslinhar que la natura ciclica del temps significa que los èssers umans van renàisser pendent lo flux del temps, e remembrèt aital son existéncia sus la Tèrra en de vidas precedentas. Qualques religions, coma lo judaïsme e lo cristianisme, se fondan sus una istòria de la creacion, ont lo temps comença dins l’acte de crear.
Segon Platon, lo temps foguèt creat al meteis instant que lo cèl. Ça que la, Aristòtel argumenta contra aquela idèa. Aristòtel restacava lo temps amb lo movement que se pòt enumerar. Lo temps, segon aquel filosòf, èra mesurat pel movement del Solelh a travèrs del cèl. Lo temps existissiá pas, segon sos rasonaments.
Sant Agustin èra d’acòrdi amb Platon sul fach que lo temps comença amb la creacion. Pasmens, lo concèpte de temps contunhava d’èsser una enigma pel sant: “Qu’es, doncas, lo temps? Se degun me’n pausa pas la question, o sabi; s’o vòli explicar a qui me’n pausa la question, o sabi pas.”
Un dels primièrs relòtges mecanics —“la torre dels vents”— foguèt bastit a Atenas al sègle I. La torre aviá una basa octogonala amb dos relòtges de Solelh, d’autres d’aiga e de dispositius mecanics per mostrar l’ora sus una escala de 24 oras, al delà d’autras caracteristicas restacadas al temps, coma la visualizacion de la sason e divèrsas datas astrologicas.
Mas lo progrès scientific dins l’encastre dels relòtges s’interrompèt en Euròpa fins al sègle XIV, quand aguèt luòc una revolucion del dessenh dels relòtges mecanics qu’utilizavan de peses e de ròdas. Al començament, fasián solament sonar una campana cada ora e possedissián pas d'esfèra. Pus tard, los relòtges amb una sola agulha e après amb doas, per mostrar tanben lo pas de las minutas, comencèron d’aparéisser. Lo primièr exemple del nòu relòtge mecanic, nomenat “los Tres Reis”, foguèt bastit a Estrasborg entre 1352 e 1354. La part mai bassa del relòtge consistissiá en un calendièr, aviá per dessús un astrolabi e, pus naut, una estatua de la Verge e de l’Enfant. Cada ora, las figuras dels Magues apareissián e s’inclinavan davant la Verge e l’Enfant, mentre que sonavan las campanas e qu'un gal automata batiá de las alas e cantava. A la fin, los relòtges mecanics venguèron un simbòl d’estatut social important per las vilas, las glèisas e los luòcs publics.
Pendent lo sègle XVI, la solucion dels problèmas restacats al temps venguèt lo pus grand chepic politic e scientific. En plena èra d’exploracion navala al nivèl mondial, los vaissèls èran incapables de verificar lor posicion exacta sus la mapa sens relòtge de precision. Après divèrses enfonzaments de vaissèls e de pèrdas economicas, las Corts d’Espanha e los Estats Generals d’Olanda ofriguèron d’incitacions financièras per que s’inventèsse un dispositiu que mesurèsse amb precision de petits intervals de temps. Ja dins los sègles XVI e XVII, Galilèu descobriguèt un “relòtge” dins lo cèl, qu’enregistrava lo “temps absolut”, es dire, los tempses dels eclipsis de las lunas de Jupitèr e la lei del pendul; mas lo primièr a brevetar un relòtge de pendul foguèt lo fisician olandés Joan Crestian Huygens, en 1656. El meteis creèt, dètz ans pus tard, un ressòrt en espirala per far foncionar las mòstras de pòcha. Aquela invencion aportèt una nòva precision per lo mesurament del temps, en atenhent d’errors de mens de 10 segondas per jorn e, pauc a cha pauc, divèrses artesans comencèron de fabricar de mòstras de pòcha coma d’articles de luxe per las classas nautas.
A la meteissa epòca, Isaac Newton afirmèt que lo temps es quicòm purament objectiu e fisic “absolut”, que cor sens rapòrt amb res d’extèrne. A partir d’alavetz, tota la sciéncia se bastís sus de leis totalament basadas sus la nocion de temps.
Al començament del sègle XX, las mòstras de pòcha èran a la posita de la classa obrièra e las mòstras de ponhet èran reservadas a las femnas, e consideradas mai coma una mòda efemèra que coma una pèça de relotjariá seriosa. De fach, mai d'un sénher afirmava amb mesprètz qu’eles “emplegarián lèu tant una camisa coma una mòstra de ponhet”. Foguèt alavetz qu’Albert Einstein decidiguèt que lo temps èra la clau per comprene l’Univèrs. Sa teoria foguèt que lo temps es pas absoludament definit, mas que i a una connexion inseparabla entre el e la velocitat de lum.
E mai se la teoria de la relativitat d’Einstein es fòrça mai complicada que lo concèpte de temps “absolut” de Newton, e e mai s’après Einstein podèm mesurar lo temps amb mai de precision, espelisson totjorn de nòvas idèas sul temps. Ça que la, ja en plen sègle XXI, encara sabèm pas respondre a la question fondamentala: “Qu’es aquò, lo Temps?”
Giselda Lozano
Aqueste article es adaptat del sit del roman Òc que fa la promocion d’Occitània e de l’occitan pel public ispanofòn.
Jornalet es possible gràcias al sosten economic e jornalistic dels legeires e benevòls. Se lo podètz sosténer en venent sòci dels Amics del Jornalet o de l'Associacion ADÒC, o tot simplament en fasent un don, atal contribuiretz a far un mèdia mai independent e de melhora qualitat.
I a pas cap de comentari
Vòstre comentari es a mand d’èsser validat. Per terminar lo procès de validacion, vos cal encara clicar sul ligam qu’anatz recebre per e-mail a l’adreiça qu’avètz indicada.
Escriu un comentari sus aqueste article
Senhala aqueste comentari