La Val d’Aran festeja uèi son jorn nacional, en commemorant la restauracion del Conselh General lo 17 de junh de 1991, 151 ans après son abolicion per las autoritats espanhòlas. Ongan la jornada festejarà sustot lo 25n anniversari de la restauracion, del temps que revendica, d’un biais net e clar, lo complet desplegament e l’aplicacion de la darrièra Lei del Regim Especial d’Aran, que regula l’autogovèrn del país e sas relacions amb Catalonha. Aquela Lei d’Aran, que s’aprovèt lo 21 de genièr de 2015 al Parlament de Catalonha, intrèt en vigor lo 14 de febrièr de l’an passat.
 
La celebracion se debana a Vielha, coma es abitual, amb lo passacarrièra de totes los pendons portats per de representants de cada terçon —la division istorica d’Aran— dempuèi la sedença del Govèrn d’Aran fins al Santuari de Mijaran.
 
Après la recepcion del Sindic d’Aran e del passacarrièra, a 11h, dins lo luòc de la messa solemna a la glèisa del Santuari e, apuèi, dins las roïnas de l’ancian santuari, se levarà lo drapèl e se sonarà l’imne nacional occitan, qu’es oficialament l’imne de la Val d’Aran (segon lo repic aranés).
 
Los actes s’acabaràn amb los parlaments de las autoritats, dont lo president de la Generalitat de Catalonha, Carles Puigdemont. Après las danças tradicionalas, s’ofrirà de mangilha als assistents.
 
Amb la Hèsta d’Aran, a l’arribada de l’estiu, comença una epòca de celebracions fòrça importantas dins lo petit país occitan. I cal soslinhar las fèstas del Haro a Les e del Taro a Arties per Sant Joan; e sustot la 22a corsa Aran per sa Lenga, lo dimenge 26 de julhet, que totes los araneses i se mobilizan per la lenga nòstra.


 
 
Celebracion al Parlament de Catalonha
 
Los actes comencèron lo dissabte 11 de junh amb l’atribucion de prèmis literaris e de dessenh. En mai d’aquò, dimècres passat se faguèt una commemoracion al Parlament de Catalonha, a Barcelona. Aquel eveniment foguèt aprofechat per una delegacion de conselhièrs araneses qu’expliquèron las revendicacions e los enjòcs de la Val d’Aran.
 

 
La lei d’Aran
 
La Lei d’Aran actuala definís Aran coma una “realitat nacionala occitana”, establís que son imne es la version locala de Se canta, entitolada Montanhes araneses, e que lo drapèl es la crotz occitana amb l’escut d’Aran. Definís que la lenga es l’occitan, nomenat aranés en Aran, e definís una politica lingüistica amb l’occitan coma lenga “d’usatge normal” de l’administracion publica e “lenga veïculara” dins l’educacion.
 
La lei tanben definís los organs del Conselh General d’Aran, lo foncionament, lo regim electoral, lo drech civil aranés, l’organizacion del territòri, las politicas d’egalitat, l’educacion, las infrastructuras, la seguretat, la santat, etc.
 
Se definís tanplan las relacions del Conselh General d’Aran amb lo govèrn e lo Parlament de Catalonha e mai lo finançament per far possible tot aquel autogovèrn.
 
La lei garentís que la Val d’Aran serà pas inclusa dins cap de division territoriala pròpria de Catalonha. Aquel ponch èra estat un chepic màger per totes los politicians araneses, qu’avián vist aquel drech istoric en perilh quand Catalonha aviá volgut definir una novèla division territoriala dins çò qu’apelava de vigariás.
 
Lo modèl de finançament e lo sistèma d’eleccion dels conselhièrs generals foguèron los subjèctes mai contestats. Mas fin finala la Lei s’aprovèt amb los vòtes favorables de totes los partits —levat Ciutadans, que s’abstenguèt—.
 
 
L’encastre istoric
 
Après la desfacha de Murèth en 1213, França s’apoderèt dels territòris occitans secutats per la Crosada contra los catars, e Catalonha virèt sos uèlhs vèrs d’autras partidas de la Mediterranèa. Mas los araneses decidiguèron de demorar del costat de la Corona de Catalonha e Aragon, que reconeissiá l’organizacion administrativa aranesa per mejan de divèrses tractats e documents. Cal remarcar lo document conegut coma la Querimònia, un privilègi que configurèt e donèt la legitimitat als dreches istorics d’Aran de 1313 a 1839. Se tracta d’una compilacion dels usatges e de las costumas dels araneses per lor donar una valor legala. Es un document que balha de privilègis e de dreches a las autoritats del petit país occitan. La Querimònia establissiá pels araneses la liura e franca possession de lors bòsques e montanhas, de l’aiga, de la pesca e de la caça, e tanben qualques exempcions d’impòstes en mai de la reconeissença del regim economic tradicional. Mas, sustot, la Querimònia restaquèt Aran a la corona reiala de Barcelona, en evitant aital lo risc que la val tombèsse dins las disputas feudalas entre senhors. Lo resultat de tot aquò es l’istòria d’un país autogerit, liure de feudalisme, qu’encara uèi lo jorn la majoritat de son territòri es de titularitat publica.
 
Quand Catalonha perdèt sas institucions e sas libertats, après la desfacha de 1714, Aran conservèt sas institucions e mai se foguèron contrarotladas per las autoritats espanhòlas. Mas en 1834, lo Reialme d’Espanha suspendèt lo Conselh General d’Aran e impausèt al país lo nòu regim administratiu general de l’estat espanhòl, en tot integrar de fòrça Aran dins la província de Lhèida.
 
Après 156 ans, en 1991, se restabliguèt lo Conselh General d’Aran. Lo govèrn autonòm de la Generalitat de Catalonha escotèt las revendicacions aranesas e restabliguèt l’institucion aranesa que, dempuèi aquel moment, gerís sas politicas en educacion, santat, cultura, environament, agricultura e torisme. Aquela lei de 1990 desenant s’es actualizada.