Dens las Lanas, la tostemps valenta associacion Memòria en Maransin  tribalha  dempuish pausa a l’istòria industriau de la contrada (arrosia, machinaires, hargas) dab exposicions e filmes. A Castèths, lo dissabte 16/09, que presenta (espaci Émile Vignes, 14h30) un navèth filme sus l’istòria deu camin de hèr La Luca-Sent Gironç (35 quilomètres), aperat eth tanben lo “Machacuu” com tan d’autas petitas linhas de las Lanas de Gasconha. Enregistrats per Michel Lamolie e Pèir Laforie, qu’enteneràn pro de testimoniatges esmavents pr’amor la linha barrèt sonque en 1979 (detalhs sus www.castets.fr).
 
Que las aperavan oficiaument “vias ferradas d’interès economic”.  Aquera linha La Luca-Sent Guironç, un chic au nòrd de Dacs, qu’estó començada en 1890 (La Luca-Linsa) puish acabada en 1909. Qu’emplegava hòrt d’obrèirs, mecanicians, manòbras o òmis de pena com totas las autas petitas linhas connectadas a la gran linha ferroviària Bordèu-Dacs-Baiona, installada devath lo Segond Empèri, en 1857 exactament.
 
 
Man d’òbra
 
Qu’èra lo temps on s’espandivan los pinhadars de pins maritims (Pinus pinaster) dont la husta èra hòrt demandada per las activitats ligadas a la revolucion industriau: gema per la quimia, hust d’òbra per taulats, per carpentas e hustatge en generau, bilhons per sostiéner las galerias de las minas de carbon o de hèr, en França, en Anglatèrra o País de Galas o quitament en Espanha. Quasiment cada vilatge avè la soa segueria o la soa destilleria o “olieria” per transformar l’arrosia o lo galipòt. E, se i avè bròs tirats per mulas per portar los bilhons de las copas dinc a la seguerias o las barricas de gema dinc aus talhèrs de transformacion,   qui avè tanben hòrt de petitas garas o estacions (aperadas sovent “haltas” dens lo jargon ferroviari) per cargar los vagons e aviar carreis pesucs dinc a las grans garas o dinc aus pòrts de Bordèu o de Baiona (lo Bocau d’Ador). Aquò hasè pro de man d’òbra emplegada. Las Lanas de Gasconha, per ruraus e paisanas qu’estossin vertadèirament, qu’èran tanben ua region industriau. Dab, a còps, caumas e susmautas quan trucavan la crisi, mes qu’un aute ahar…
 
Un chic de cent ans a – disem decap a 1914– qu’èra donc lo temps deu “maxim ferroviari”.  Los òmis de la fin deu sègle XIX qu’avèn credut au chivau vapor e multiplicat las linhas. Qu’èra lavetz lo “progrès”, com disèn. Aqueths camins d’un navèth genre que tiravan lo mei dret possible e que desenclavavan los vilatges. Nat candidat a ua eleccion cantonau qui ne gausava presentà’s shens un projècte de linha! E que bastín garas, ponts, (dens las Lanas sablosas briga de tunèls, segur…) o maisons de gardabarrèras. Que cavèn trencadas e qu’adobèn espacis de triatge. Aqueras installacions emplegavan pro de monde: òmis d’equipa per entertiéner las vias, emplegats barrejats e “aristocratas” de la conduita  dont l’aunor èra de “har l’òra”. Arrespectar l’arrelòtge qu’èra sacrat! Solide, qu’èra au servici de l’industria ligada a la seuva lanusqueta.
 
 
Malhum
 
Per tornar au temps on “lo trin espiava passar las vacas”, ne manquitz pas, se vos estancatz a Bordèu, d’anar véder la mapa deu gran hall de la gara de l’anciana Companhia deu Mieidia. Qu’i vederatz la densitat deu malhum aquitan. De Sent Sefrian (Lanas girondinas) estant –on demòran tostemps barrats los talhèrs ferroviaris e on ua vielha motritz aten la mòrt definitiva, arrosegada per la rovilha– que podèvan anar a Paris per Ostens e Beautiran. Qu’i avè ua linha deu Mont au país deus “Parropians” (chafre deus abitants de Sent Sefrian) per Lucsèir, e  la “halta” o arrèst deu quartièr de Houaste a Sòra.  E l’abat Cesari Daugé (1858-1945), lo celèbre felibre d’Aire, eth,  que hadó la soa Camada en Italia, decap a 1899 o 1900,  en préner lo trin a Aire sus Ador, cap a Tarba, puish Tolosa, Marselha, e tutti quanti.
 
Adara, qu’an transformat las vielhas linhas en pistas ciclablas (n’es pas ua maishanta idèia) o que las an isoladas malastrosament de las granas. E seré estat vertadèirament ua peguessa, per exemple, de guardar lo ligam entre l’Ecomusèu de las Lanas de Gasconha a Marquèsa (Sabras) e Laboèira?
 
Uei, se voletz anar deu Mont (de Marsan) a Nerac o Agen en préner lo trin per –comportament “ciutadan”, com disen– estauviar l’emission de CO2, qu’es ua aventura. Que cau dus o tres òras en passant per Bordèu (espiatz suu site de la SNCF) o que’vs prepausan de préner l’autobús…  Egau!  siitz rassegurats: dab las futuras linhas de grana velocitat que ganharatz au mensh ua òra tà anar a Paris; que serà ua brava compensacion, probablament un chic carestiosa totun. Egau, n’i èm pas enqüèra…
 
Qu’èra tota ua epòca, aqueth temps deus “machacuus” mes aqueth monde d’activitat e de solidaritat que comencèt la soa longueta agonia dens las annadas 1960-70, per har simple.
 
Qu’abandonan lavetz los camins de hèr “economics” pr’amor, ce disen, ne son pas rentables. La rota que trionfa e que darrigan los ralhs o qu’i deishen creisher brosta e tusta. Adara qu’es lo trafic pèc deus camions e qu’apareishen los entrepaus de logistica au ras de las autorotas…). Lo passerís rotièr macha un chic pertot las cauçadas e hè créisher lo dangèir. D’auguns que serén a arregretar lo temps deus “machacuus”. Anem! Que m’arrèsti percé vau benlèu plorar suu temps deus calelhs e de la marina de vela…
 
 
 
 
Joan-Jacmes Fénié