Del sègle Xn e fins al sègle XIIIn arriban en Occitània de tèxtes  en provenença d’Orient al costat dels classics grècolatins e arabis. La majoritat son restacats a la sciéncia e a la filosofia, mas n’i a tanben de tematica mitica, magica e mascariá amb referéncia a las cresenças ancestralas sus las multiplas supersticions dont las associadas als uèlhs. Aquelas sciéncias ocultas s’estendèron amb rapiditat demest los intellectuals en relacion amb las universitats, que la majoritat dels còps faguèron un prètzfach de filtre en ensajant de rebatir lors contenguts per mejan de la fe e de la rason.
 
Un d’eles foguèt Arnaut de Vilanòva, mètge personal de Jaume IId d’Aragon, format a l’universitat de Montpelhièr, ont i exerciguèt pus tard lo mestièr de professor e escriguèt plusors òbras de medecina que venguèron referentas per l’Euròpa medievala. Aquel mètge, conegut tanben amb l’escaisnom de “mètge de reis e de papas” e autor de l’òbra de referéncia de l’epòca Regimen Sanitatis ad regum Aragonum, Medicinalium introductionum speculum, afirmava que las proprietats ocultas d’un èsser pòdon èsser activas quand agisson sus un autre èsser, o èsser susceptiblas de patir una accion que ven d’un autre èsser.
 
Mas la cresença qu’un agach de gelosiá d’una autra persona poiriá provocar de lesions, un malastre o quitament la mòrt remonta a l’epòca paleolitica. Los primièrs documents escriches sul mal uèlh se situan a l’entorn de l’an 3000 abans lo Crist, segon çò qu’es escrich sus una tauleta sumeriana d’argila, ont i a tanben una pregària per alonhar aquel malefici talament estendut e crengut. Estonablament, existís a l’ora d’ara una pregària fòrça similara qu’es totjorn emplegada en qualques culturas, mai que mai, de la Mediterranèa.
 
Tanben remonta a la nuèch dels tempses los ensages d’alonhar aquel malefici per mejan de talismans faches sovent de colors blau e vèrd. La majoritat d’eles emplegan lo simbòl de l’uèlh en referéncia a çò divin. D’autres, per contra, son restacats a cèrtas aliments coma l’alh, las tisanas de ruda, de gensemin; d’espécias coma lo giròfle o la canèla o quitament de pigments minerals coma es lo cas de l’ancian pòble egipcian, que los abitants emplegavan d’ombra de parpèlas e de pintrapòts elaborats amb aqueles minerals coma proteccion.
 
Las legendas sul mal uèlh an existit long de l’istòria e son totjorn estadas adaptadas a cada epòca. Una de las mai ancianas explica qu’en Turquia i viviá un òme conegut  per son malastre. Sembla que l’òme èra afectat per aquel malefici fins al ponch que sos vesins avián paur de lo rescontrar o de parlar amb el per evitar de malaürs. Mas en aqueles tempses Turquia patissiá un grèu problèma a causa d’un rocàs que ressortissiá de la mar. Après divèrses ensages de lo desplaçar en fasent servir de còrdas e de milièrs d’òmes, remarquèron fin finala qu’èra impossible de lo cambiar d’emplaçament. Impotents e sens saber qué far, a la fin los dirigents de Turquia anèron cercar aquel òme afligit de tant de malastre e lo menèron davant l’enòrme rocàs. Quand l’aviá en fàcia, l’agachèt fixament e s’exclamèt: “Ò! Quin rocàs gigantesc!” E a aquel moment precís lo rocàs se trenquèt per la mitat, en se precipitant sus el meteis, e atal resolguèron lo problèma.
 
Pendent l’Edat Mejana, en Euròpa, s’acusava mai que mai las bruèissas de provocar lo mal uèlh e, per aquela rason, plusors d’elas foguèron cremadas sul lenhièr. De fach, tan granda èra la supersticion durant l’epòca medievala sus aquel malefici que quitament lo sistèma judiciari britanic exigissiá que, dins los cases d’acusacion de mascariá, las acusadas foguèsson menadas dins la sala del jutjament  en caminant endarrièr per que s’evitèsse tota sòrta de contacte visual amb elas.
 
Lo conegut  astrològ e necromancian, Enric d’Aragon, rèirefilh de Joana de Fois e del comte de Ribagorça e d’Empúries, conegut tanben coma Enric de Villena, foguèt un erudit en medecina, teologia, e literatura. En 1452 escriguèt un tractat sul mal uèlh, una dolença que los especialistas tanben nomenan la “fascinacion”, del latin fascinare, amb lo significat d’emmascament o d’encantament. Los grècs protegissián lors joves d’aquel mal, qu’eles qualificavan coma “la que nos agacha amb lo mal uèlh”, es a dire “la gelosiá”.
 
E mai se las cresenças d’aquela mena sul mal uèlh despareguèron tre la revolucion industriala dins gaireben totes los nuclèus urbans de l’Euròpa Occidentala, dins las zònas ruralas contunhan de demorar fòrça enrasigadas. Quitament dins l’actualitat se manifèsta dins qualques comunautats isoladas coma un dels maleficis mai espandits d’origina ancestrala. Dins las grandas vilas, totun, aquela cresença a patit benlèu una transformacion e s’es interiorizada en certanas formas o comportaments socials a la faiçon d’amuleta preventiva. Per aquela rason, plusors personas preferisson d’evitar de demostrar un bon astre excessiu, pr’amor qu’es possible que dins nòstre subconscient persistisca totjorn la paur de provocar de gelosiá e de venir de victimas del mal uèlh.
 
Mas es saique probable que l’origina d’aquelas cresenças siá, en realitat, ligada a l’extraordinària facultat qu’avèm los èssers umans de veire tot çò que nos environa en establissent un ligam estrech amb nòstra consciéncia. Benlèu, tot comptat e rebatut, èra justament aquò çò que voliá dire Ciceron quand diguèt: “La cara es lo miralh de l’arma, e los uèlhs sos delators”.
 
 
 
 Griselda Lozano