Lo dissabte 21 d’abriu, la Societat de Bordà-Patrimòni de las Lanas que tienerà la soa amassada mesadèra a Onessa e Laharí (14h30, sala de las hèstas). En mei d’ua exposicion suu musician e poèta Claude Duboscq (1897-1938) qui dens l’Entre-duas-Guèrras rencontrèt succès e infortuna e hadót deu son vilatge familiau un rendetz-vos efemèr deus mei grans artistas, qu’i aura evidentament comunicacions: a) sus las relhèvas de pòsta de la Gran Lana (Fr. Lalanne); b) sus l’istòria d’un transfugi alemand en 1943-1944 (S. Tauziet); c) e sus un personatge, vadut a Onessa e longtemps installat a Pau, lo regent Sylvain (Silvan) Lacoste (1862-1930) qui volè que los petits gascons parlèssin autan plan lo francés com lo gascon (comunicacion de M. Baris e J.J. Fénié).
 
 
Lo prètzhèit deu “hussard negue”
 
Pr’amor d’archius familiaus recentament descobèrtas, qu’an podut en efèit véder de mei pres lo tribalh un chic oblidat deu regent Silvan Lacoste, vadut dens ua familha de pinhadèrs d’Onessa e Laharí. Passat au motle o “seminari” republican” de l’École normale d’instituteurs (sic) de Dacs, qu’estó un excellent “hussard noir”, un chafre balhat un chic mei tard per l’escrivan Charles Péguy (1873-1914) per rénder omenatge aus mèstes d’escòla de la Tresau Republica. Sortits deu pòble, cargats de la nòbla mission d’Instruccion publica, qu’avèn la fe deus missionaris… Problèma: la màger partida deus lors petits escolans (o escolanas per las regentas formadas de la medisha faiçon) ne parlavan pas lo francés de París e de l’elèit. Quitament en maine d’oïl (Picardia, Santonja…) o dens la zòna aperada plan mei tard “arpitana”, e bien solide en Bretanha, au Bascoat, en Corsega e dens tot lo maine d’òc. Dab Cantal, Arièja o las Aups Maritimas las Lanas èran, segon l’enquèsta de Victor Duruy en 1864, un deus departaments on lo francés avè lo mensh penetrat.
 
Conscienciós, curiós e hòrt valent, Lacoste se balha per prètzhèit d’utilizar lo gascon per mélher passar e compréner lo francés. Un biaish d’arrespectar la lenga e la cultura de las populacions au miei de las quaus viu e ensenha. En 1888, lo joene regent lanusquet qu’escriu a personalitats divèrsas. En particular au poèta gascon landés (e ancien prefècte deu Segond Empèri) Isidòr Salas; e Frederic Mistral, un deus fondadors  deu Felibritge. Lo celèbre malhanenc que li arrecomanda d’entrar en contacte dab lo “Frair Savinian” (Joseph Lhermite, 1844-1920, hrair de las escòlas crestianas e majorau deu Felibritge en 1886) qui, deu costat de Provença, a la medisha amira.
 
Ne sabem pas exactament perqué, Lacoste càmbia de vita de cap a 1895: lo regent, director d’escòla a Tarnòs (Senhans) se hè carnissèr a Pau! Mes lo carnissèr establit dens lo capdulh de Bearn n’abandona pas lo son saunei. Au moment on vad lo felibrige gascon e sustot bearnés, dab Simin Palay, Miquèu de Camelat, l’abat Cesari Daugé o la passionada Filadèlfa de Gerda, qu’es en relacion  dab pro de monde. Qu’i a ua vertadèira arreviscolada de la literatura nòsta au torn de la revista Reclams de Bearn e Gasconha, mentre que la francizacion de la populacion, capvath montanhas, arribèras o pinhadars de la Gran Lana avança a bèras camadas.
 
Com disó Ives Roqueta dens ua entervista: “Los parents qu’empachavan los dròlles de parlar lor lenga pr’amor que’us aimavan!” Que òc! Volèvan lo “progrès”, la possibilitat de montar dens l’escala sociau, de vàder regent, foncionari o militar, gradat de preferéncia. Drama pregond e terrible de la lenga nòsta.
 
Los felibres gascons se pausan lo problèma de la grafia. Letras de Camelat o deu doctor Lacoarret (Al-Cartero) a Lacoste muishan que puntejava la question deu retorn a ua grafia classica, evidentament arrespectuosa, lo mei possible, de l’etimologia... En 1904, lo “bochèir” de Pau publica lo son Recuelh de versions gasconas. Qu’a amassat tèxtes d’un chic pertot, deu mijorn de Gasconha mei que mei. Que’us explica, que’us arrevira e prepausa exercicis. D’auguns son hòrt “patriotics”. Qu’i es question de drapèu tricolòr, de fiertat d’estar de la Grana Pàtria en medish temps que d’aver la soa Petita Pàtria. Un tèma bien coneishut e estudiat per los istorians (J.-Fr. Chanet, F. Martèl, A.-M. Thiesse…). Mes, que voletz! cau pensar au contèxte istoric: la question d’Alsàcia-Lorena, Déroulède e la soa “Liga deus Patriòtas”, la pujada deu nacionalisme e, tot simplament l’ideologia francesa e la construccion deu “roman nacionau” capvath Le Tour de la France par deux enfants  o l’Istòria de França per Lavisse.
 
Lo libe de Lacoste rencontra ua petita simpatia dens quauques mitans convençuts. Mes l’obratge tomba rapidament dens l’oblit e Lacoste torna, decebut e shens dobte plen d’amarum, a las soas costaletas e aus tròç de penon o de carbonada. Près de 70 ans après, Robert Darrigrand (1933-2017) utiliza quauques tèxtes recuelhuts per Lacoste entà hargar lo son libe Initiation au gascon (Per noste, 1971, tornat imprimir quate còps e tornat editar en 2012). L’arrenavida n’èra pas acabada.
 
 
 
 
Joan Jacmes Fénié