Opinion
Blau o blu*? La gestion complèxa deus francismes, italianismes e espanholismes
Las lengas fragilizadas, quand benefícian d’un movement de renaishença e de restauracion, coneishen sovent ua reforma entà fixar l’ortografia e seleccionar las formas mei autenticas. Aquò entraïna lo refús de certans manlèus a la lenga dominanta. Es un fenomèn universau. E l’occitan be segueish aquera tendéncia internacionala. En la nòsta lenga, aqueth fenomèn a consistit sustot en duas reformas successivas: la nòrma mistralenca de 1852 enlà, puish la nòrma classica de Loís Alibèrt de 1935 enlà.
Ça que la, Alibèrt non vòu pas enebir tots los manlèus au francés. Bèths francismes que s’accèptan pr’amor que datan de l’Edat Mejana, çò es, d’aquera epòca ont occitan e francés tienèvan escambis egalitaris; atau s’admet tre l’occitan medievau palais, jòia,jaune jauna (deu francés palais, joie, jaune). Tanben Alibèrt accèpta certans francismes mei recents perque pòrtan a l’occitan ressorsas expressivas que non existivan pas abans; non miaçan pas mots occitans preexistents; per exemple: obús, usina (deu francés obus, usine). Enfin, cau acceptar certans francismes de difusion internacionala coma burèu (deu francés bureau; lo retrobam dens lo catalan buró, lo romanés birou, l’alemand Büro e l’anglés bureau...). A còps, podèm adméter formas internacionalas d’origina francoanglesa coma tren, comitat (deu francés train, comité e de l’anglés train, committee).
Per contra, Alibèrt refusa dab tota la rason deu mond los francismes superflús. Çò es: los francismes que miaçan un mot occitan ja existent e que s’explican solament per los rapòrts de fòrça inegaus entre las lengas. Vejam ací quauques exemples emblematics de formas restauradas, qu’Alibèrt normaliza de manèra explicita:
Quauques occitanistas son victimas deu sindròm de la subordinacion intocabla: non arriban pas de renonciar a certans francismes e assajan alavetz de har créser que serén formas corrèctas. Es ua manca d’autoestima, ua manca de leiautat lingüistica. Per exemple, an temptat d’explicar que blu* blua* seré indispensable en gascon modèrne pr’amor que blau existiré solament dens lo sens de “macadura sus la pèth”. En realitat, blau blava per la color es absoludament atestat en gascon actuau (vejatz: Joan Coromines, 1990, El parlar de la Vall d’Aran, p. 350; Yolande Vidal, 2002, Dictionnaire français-gascon: le parler du Pays de Buch..., p. 41). A mei, aqueth conflicte entre blau e blu* se retròba dens tots los dialèctes occitans. Donc, es fallaciós de har créser que seré un problèma especificament gascon. Se blau es enqüèra viu dens ua fraccion de la lenga modèrna, es legitim dens tota la lenga occitana.
Anem mei luenh. Se pretendèm defénder l’occitan, es logic d’adoptar lo principi seguent: es tostemps preferible de manlevar un mot a un aute dialècte occitan que non pas a ua lenga dominanta. Per exemple:
De segur, non cau pas estigmatizar los que hican involontàriament francismes, italianismes e espanholismes dens la lor practica. Hèra locutors primaris qu’ac hèn. E totun aqueths locutors saben parlar un occitan hèra autentic jos autes aspèctes. Cau respectar tostemps la paraula espontanèa deus locutors primaris. Mes los lors manlèus massís a las lengas dominantas non son pas necessaris dens ua practica conscienta, militanta e restauratritz de l’occitan. D’efèit, e insistim, trobam tostemps formas alternativas, mei occitanas e mei autenticas, que tanben existeishen dens la practica deus locutors primaris. Se los locutors primaris deus alentorns immediats disen los francismes blu*, l’òr*, dejà*, gaucha*, cau saber que uei lo dia, autes locutors primaris, dens autes parçans d’Occitània, utilizan espontanèament las formas normativas blau, l’aur, ja, esquèrra... Non son pas arcaïsmes... Lo nòste gran Robèrt Lafont qu’ac explicava hèra plan: “la dialectologia confirma sempre la nòrma”.
Ça que la, Alibèrt non vòu pas enebir tots los manlèus au francés. Bèths francismes que s’accèptan pr’amor que datan de l’Edat Mejana, çò es, d’aquera epòca ont occitan e francés tienèvan escambis egalitaris; atau s’admet tre l’occitan medievau palais, jòia,jaune jauna (deu francés palais, joie, jaune). Tanben Alibèrt accèpta certans francismes mei recents perque pòrtan a l’occitan ressorsas expressivas que non existivan pas abans; non miaçan pas mots occitans preexistents; per exemple: obús, usina (deu francés obus, usine). Enfin, cau acceptar certans francismes de difusion internacionala coma burèu (deu francés bureau; lo retrobam dens lo catalan buró, lo romanés birou, l’alemand Büro e l’anglés bureau...). A còps, podèm adméter formas internacionalas d’origina francoanglesa coma tren, comitat (deu francés train, comité e de l’anglés train, committee).
Per contra, Alibèrt refusa dab tota la rason deu mond los francismes superflús. Çò es: los francismes que miaçan un mot occitan ja existent e que s’explican solament per los rapòrts de fòrça inegaus entre las lengas. Vejam ací quauques exemples emblematics de formas restauradas, qu’Alibèrt normaliza de manèra explicita:
－ blau blava es plan atestat per la color. Cau evitar blu* blua* (deu francés bleu bleue).
－ aur es plan atestat per lo metau. Cau evitar òr* (deu francés or).
－ ja es plan atestat coma advèrbi de temps. Cau evitar dejà* (deu francés déjà).
－ lèu e aviat son plan atestats coma sinonims de rapidament. Cau evitar vite* (deu francés vite).
－ esquèrre esquèrra / senèstre senèstra / senèc senèca / mance mança son plan atestats. Cau evitar gauche* gaucha* (deu francés gauche).
－ Sénher es plan atestat coma títol de respècte. Cau evitar Mossur* o Monsur* [muˈsy] (deu francés Monsieur [məsjø]).
－ Joan, Joana es plan atestat. Cau evitar Jan*, Jana* (deu francés Jean, Jeanne [ʒɑ̃, ʒan]).
－ Jaume o Jacme es plan atestat. Cau evitar Jaque* (deu francés Jacques).
－ non e las soas formas d’insisténcia coma non pas, que non, son hèra plan atestats. Cau evitar nani* (deu francés nenni).
－ los adjectius e pronoms meteis meteissa / medish medisha / mesme mesma son plan atestats. Per exemple: lo meteis òme, la meteissa persona; lo medish òme, la medisha persona; lo mesme òme, la mesma persona. Cau evitar mème* mèma* o meme* mema* (deu francés même).
－ los advèrbis quitament, e mai, a mai / a mei, finda, nieus son plan atestats. Per exemple: Demanda quitament de parlar dab lo director. Cau evitar mème* o meme* (deu francés même).
Aquera gestion coerenta deus francismes deu inspirar, dab critèris equivalents, la gestion deus italianismes dens las Valadas e lo País Niçard e la deus espanholismes en Aran.－ aur es plan atestat per lo metau. Cau evitar òr* (deu francés or).
－ ja es plan atestat coma advèrbi de temps. Cau evitar dejà* (deu francés déjà).
－ lèu e aviat son plan atestats coma sinonims de rapidament. Cau evitar vite* (deu francés vite).
－ esquèrre esquèrra / senèstre senèstra / senèc senèca / mance mança son plan atestats. Cau evitar gauche* gaucha* (deu francés gauche).
－ Sénher es plan atestat coma títol de respècte. Cau evitar Mossur* o Monsur* [muˈsy] (deu francés Monsieur [məsjø]).
－ Joan, Joana es plan atestat. Cau evitar Jan*, Jana* (deu francés Jean, Jeanne [ʒɑ̃, ʒan]).
－ Jaume o Jacme es plan atestat. Cau evitar Jaque* (deu francés Jacques).
－ non e las soas formas d’insisténcia coma non pas, que non, son hèra plan atestats. Cau evitar nani* (deu francés nenni).
－ los adjectius e pronoms meteis meteissa / medish medisha / mesme mesma son plan atestats. Per exemple: lo meteis òme, la meteissa persona; lo medish òme, la medisha persona; lo mesme òme, la mesma persona. Cau evitar mème* mèma* o meme* mema* (deu francés même).
－ los advèrbis quitament, e mai, a mai / a mei, finda, nieus son plan atestats. Per exemple: Demanda quitament de parlar dab lo director. Cau evitar mème* o meme* (deu francés même).
－ Quand un francisme sembla acceptable pr’amor qu’enriqueish l’occitan, podèm adméter quauques italianismes e espanholismes equivalents. Entà parlar de l’auto o automobila (mot culte dab racinas grègas e latinas), qu’acceptam lo mot usuau veitura (calc deu francés voiture); mes en aqueth cas, tanben cau adméter los sinonims maquina (calc de l’italian macchina) e coche (de l’espanhòu coche).
－ Per contra, son hèra nombrós los mots superflús d’origina italiana e espanhòla que non pòrtan pas arren d’util a l’occitan. Per exemple, cau preferir donc e evitar qüindi* (de l’italian quindi); cau díser desvolopament e evitar esvilup* (de l’italian sviluppo); cau díser investiment au sens economic e evitar inversion* (de l’espanhòu inversión).
－ Per contra, son hèra nombrós los mots superflús d’origina italiana e espanhòla que non pòrtan pas arren d’util a l’occitan. Per exemple, cau preferir donc e evitar qüindi* (de l’italian quindi); cau díser desvolopament e evitar esvilup* (de l’italian sviluppo); cau díser investiment au sens economic e evitar inversion* (de l’espanhòu inversión).
Quauques occitanistas son victimas deu sindròm de la subordinacion intocabla: non arriban pas de renonciar a certans francismes e assajan alavetz de har créser que serén formas corrèctas. Es ua manca d’autoestima, ua manca de leiautat lingüistica. Per exemple, an temptat d’explicar que blu* blua* seré indispensable en gascon modèrne pr’amor que blau existiré solament dens lo sens de “macadura sus la pèth”. En realitat, blau blava per la color es absoludament atestat en gascon actuau (vejatz: Joan Coromines, 1990, El parlar de la Vall d’Aran, p. 350; Yolande Vidal, 2002, Dictionnaire français-gascon: le parler du Pays de Buch..., p. 41). A mei, aqueth conflicte entre blau e blu* se retròba dens tots los dialèctes occitans. Donc, es fallaciós de har créser que seré un problèma especificament gascon. Se blau es enqüèra viu dens ua fraccion de la lenga modèrna, es legitim dens tota la lenga occitana.
Anem mei luenh. Se pretendèm defénder l’occitan, es logic d’adoptar lo principi seguent: es tostemps preferible de manlevar un mot a un aute dialècte occitan que non pas a ua lenga dominanta. Per exemple:
－ Tot l’occitan pòt utilizar lo mot vivaroaupenc la mèira. Cau evitar lo chalet* (deu francés chalet).
－ Tot l’occitan pòt utilizar lo mot niçard lo nhòc. Cau evitar lo gnocchi* / lo nhòqui* (de l’italian gnocchi).
－ Tot l’occitan pòt utilizar lo mot niçard lo nhòc. Cau evitar lo gnocchi* / lo nhòqui* (de l’italian gnocchi).
De segur, non cau pas estigmatizar los que hican involontàriament francismes, italianismes e espanholismes dens la lor practica. Hèra locutors primaris qu’ac hèn. E totun aqueths locutors saben parlar un occitan hèra autentic jos autes aspèctes. Cau respectar tostemps la paraula espontanèa deus locutors primaris. Mes los lors manlèus massís a las lengas dominantas non son pas necessaris dens ua practica conscienta, militanta e restauratritz de l’occitan. D’efèit, e insistim, trobam tostemps formas alternativas, mei occitanas e mei autenticas, que tanben existeishen dens la practica deus locutors primaris. Se los locutors primaris deus alentorns immediats disen los francismes blu*, l’òr*, dejà*, gaucha*, cau saber que uei lo dia, autes locutors primaris, dens autes parçans d’Occitània, utilizan espontanèament las formas normativas blau, l’aur, ja, esquèrra... Non son pas arcaïsmes... Lo nòste gran Robèrt Lafont qu’ac explicava hèra plan: “la dialectologia confirma sempre la nòrma”.
Jornalet es possible gràcias al sosten economic e jornalistic dels legeires e benevòls. Se lo podètz sosténer en venent sòci dels Amics del Jornalet o de l'Associacion ADÒC, o tot simplament en fasent un don, atal contribuiretz a far un mèdia mai independent e de melhora qualitat.
pichina deca: cau legir "LU identitaris"
#73 La normalizacion deu acompanhar la mesa en plaça de "la lenga comuna" ("mejana", "de comunicacion",...). Se passa en promier, devèn estandardizacion, e veèm ben au Levant occitan coma favoreja lo sinistre "Couleitiéu" ò li "identitaris" (e, sembla, parierament en gasconha...).
Es la comunicacion que deu èstre promiera! Un exemple:
Lo promier còup que parlèri en niçard m'un Lemosin en emplegant "capir", "pilhar", fuguèt pusleu embarrassat (e ieu parierament per lu sieus "comprendre", "prendre"). Pura, rapidament, un integrèt lu mòts de l'autre dins lo sieu parlar, e s'eravam enriquits mutualament, en plaça de s'estraçar per saupre quala èra la forma "justa". Que lo temps perdut per aquò si perde còntra la lenga!
#66 D'acòrdi per l'idea (cu a dich que DS e ieu eravam jamai d'acòrdi?). Li a mai d'un cas d'aquela mena: per exemple "ghetto", que lo Diccionari de CASTELLANA (niçard) dona "guet" (J. UBAUD consèrva "ghetto", C.RAPIN dona "salvetat").
Pura, que mi sigue permés, en la mieu qualitat de professor d'italian, de precisar que non si pòu dire "*un gnocchi": la forma corrècta de l'italian es "uno gnocco" (sing.). Naturalament, vist qu'un solet non ti pòu sadolar, si passa au plural "gli gnocchi". Doncas, en occitan, "lo nhòc", "lu (los, lei) nhòcs".
Es cen lo biais qu'es estat retengut per exemple, per "cannelloni", dins lo Diccionari niçard en gestacion:
"canelon n.m. Pasta rotlada en cilindre e farcida. Var.: cannellone (mòt italian)."
Lo francés, quora escriu "*un spaghetti / *des spaghettis" (italian "lo spaghetto/gli spaghetti"), non fa que si pavanar de la sieu ignorància dei lengas vesini... E encara, aquí lo francés consèrva lo sens dau tèrme, cen que non fa per exemple dins "scénario", vist qu'en italian "scenario" es lo decòr...
Se volèm conservar l'italianisme, au manco cauria respectar la lenga d'origina e escriure "lo gnocco, lu gnocchi". Pura, es ben clar que quora avèm la possibilitat d'emplegar lo mòt occitan, vau totjorn mai!
#92 N'avetz pas besonh d'invocar Coromines: "blau (adj.)" qu'ei sus eth Lespy; malurosament shens citacion qui'ns permétie de datar eth sò emplec.
Com ac èi dit, que pensi qu'un mot arribat en occitan aths sègle XVI o XVIIau a dret de ciutat: qu'ei eth cas de "mossur", per "blu" ne'n soi pas solide. Quate o cinc sègles que son pros !
I dauvuns que son arribats abans: "batalha" qu'ei en petit Lévy (i "batèsta" non !) -aqueth mot com ac sabetz qu'ei passat en castelhan, en catalan i en italian; "atge" tanben qu'ei en petit Lévy...
Mes n'empachi pas eths qui volhen de díser "blau", vivòsta, autanplan eth doble usatge de "blau" i "blu" que's poderé inserir en ua diferéncia de registres qui hè grana hrèita ara luenga noste entà que foncione com luenga normau d'ua societat.
I que m'avetz acusat, shens pròva ni rason, de criticar eth vòste gascon estandard en per'mor que n'ètz pas gascon ! Qu'ètz injuste !
Per çò qui ei d'aver ua vision minimalista, no'vs poish pas respóner, non sèi pas çò qui vòu díser.
Per contra, non sòi pas brica segur que coneishiatz (com ac disetz) era variacion diatopica deth gascon mila còps miélher que jo, pusque credètz que Castèths èra bearnés.
I si coneishetz er'istòria deth gascon, que sabetz qu'era sola aplicacion dera nòrma d'Alibèrt qui ns'a jamei pertocats qu'ei era dera grafia. Aravetz, quin estonà's si non consideram pas çò qui disetz com ua evidéncia ?
Mes rai. Emplegatz "blau" tant qui volhatz i deishatz emplegar "blu" eths qui ac volhen.
Coraument,
BOURDON
#91 Bourdon, que suberinterprètas hèra l'istoric deu diccionari de Y. Vidal que non coneishes cap. Que hès semblant d'oblidar las atestacions de Coromines sus 'blau'. Que persisteishes dens l'antinormisme e l'adoracion deus francismes. La toa vision de la lenga occitana qu'es minimalista. Lo ton argumentari qu'es flac.
Vòstre comentari es a mand d’èsser validat. Per terminar lo procès de validacion, vos cal encara clicar sul ligam qu’anatz recebre per e-mail a l’adreiça qu’avètz indicada.
Escriu un comentari sus aqueste article
Senhala aqueste comentari