Opinion
De sabents occitans, n’avèm tanben!
L’occitan es de lònga redusit a sa literatura, de renaissença en renaissença. Fa oblidar que leis Occitans se son tanben distinguits dins d’autrei domenis. Me siáu interessada en particular au sector scientific, domeni de meis estudis a l’universitat onte s’apren pas l’istòria dei sciéncias e encara mens la region d’origina dei sabents. M’apercebi qu’es un domeni completament ignorat deis occitanistas: vau donc lo còp de jogar sus lo subjècte en quauquei questions.
1 – Quau descobriguèt lo bòr?
2 – Quau metèt au ponch la batariá de plomb?
3 – Quau inventèt la notacion √n x (racina enena de x)?
4 – Quau es lo paire dei probabilitats?
5 – Quina vila foguèt la premiera reperada per sa latitud?
6 – Quau diguèt “ Je mets toujours la raison au dessus de l’autorité.”?
7 – Quau descurbiguèt la nebulosa d’Orion en 1610?
8 – Quau s’illustrarà dins lei motors verticaus?
9 – Quau faguèt faire de pas de gigants a la quimia dei colorants?
10 – Quau permetèt la mesa au ponch de placas fotograficas per l’utilizacion dei bromurs?
11 – Quau introdusiguèt lei chifras indoarabas en Occident?
12 – Quau inventèt lo mot “avion”?
13 – Quau, amb son tube, ajuda totjorn leis avions a volar?
14 – Quin scientific escriguèt en occitan L’Opéra de Frontignan (1678) e La Fon de Frountignan, obra galoya (1680)?
15 – Quau inventèt lo relòtge parlant automatic?
16 – Quin engenheire-mecanician de tria es fòrça mai conegut en Anglatèrra e Polonha qu’en França?
17 – Quau es a l’origina de la bastison de grandei linhas de camin de fèrre?
18 – Quau laissèt impotenta pendent 350 ans la comunitat matematica mondiala amb son “darrier teorèma”?
19 – Quau es lo paire dei ponts penjats modèrnes?
20 – Citar au mens quatre noms de scientifics occitans onorats per un cratèri sus la luna.
Lo luòc de naissença de mantunei de nòstrei sabents èra sovent una masada reculada, e fins qu’au sègle 19, èran dins un environament occitanoparlant. Un exemple de mai que s’opausa a la vision maniquèa d’un abat Grégoire qu’assajava de far passar l’idèa que “a la vila lo francés e en consequéncia l’intelligéncia; a la campanha, lo patés e l’arrieracion mentala”. D’unei sabents (qu’escriguèron sei tèxtes scientifics en latin o en francés, ailàs pas en ocitan) escriguèron pasmens a costat de diccionaris, de peças de teatre, de poesias en occitan. Leis Occitans se son illustrats particularament en astronomia, tecnologia dei ponts e dei motors, aeronautica, e quimia.
Vaquí donc lei responsas:
1 – Lo quimista lemosin Loís Josèp de Gay-Lussac (1778-1850), natiu de Sent Liunard de Noblat, celèbre tanben per seis estudis sus la dilatacion dei gas.
2 – Lo Gascon Gaston Planté (1834-1889) d’Ortés (64) que la metèt au ponch tre 1859.
3 – Lo matematician auvernhat d’Embèrt (63) Miquèu Rolle (1652-1719). S’opausèt ai teorias de Leibniz e Newton, e au matematician provençau Josèp Saurin (1655-1737) dins una querèla celèbra dicha “deis infinidament pichòts”. Rolle reconeguèt puei son error.
4 – L’Auvernhat Blasi Pascal (1623-1662) de Clarmont, que donèt tanben son nom a l’unitat de pression. Lei probabilitats seràn mai recentament lo domeni d’Emili Borel (1871-1956), grand matematician roergat de Sant Afric (12), fondator del Centre Nacional de la Recèrca Scientifica (CNRS) en 1936.
5 – Marselha (43°18 N)! Gràcia a l’astronòm e matematician marselhés Pitèas (~ -350 av. J. C.) que descubriguèt tanben lo gra d’obliquitat de l’ecliptica.
6 – Lo Provençau Pèire Gassendi (1592-1655) nascut prèp de Dinha (04). E mai òme de glèisa, prenguèt la defensa de Galilèu. Eminent astronòm, observèt lo passatge de Mercuri sus lo soleu en 1631.
7 – Lo Provençau Nicolau Fabri de Peiresc (1580-1637), nascut a Belgentier dins Var (83). Amb son amic Gassendi, dreiçèron la premiera carta de la luna.
8 – La prestigiosa fabrega d’automobilas marselhesas Turcat-Méry, fondada per Leon Turcat e Simon Méry en 1899. Lei Turcat-Méry ganharàn mantunei corsas localas (Ais de Provença, Mont Ventor) e lo premier rallye de Monte-Carlo en 1911.
9 – Au celèbre quimista Joan Batista Dumas (1800-1884), d’Alès (30). Establiguèt tanben la composicion precisa de l’èr, metèt en evidéncia lo radical metil CH3, definiguèt la foncion alcoòl.
10 – Pas de bromurs sens bròme. Devèm la descuberta dau bròme en 1826 au quimista montpelhierenc Antòni-Jiròni Balard (1802-1876) que lo metèt en evidéncia dins lei salants a proximitat de sa vila. Estudièt totei lei composants de l’aiga de mar.
11 – Es lo monge auvernhat Gerbèrt d’Orlhac (938-1003), vengut lo papa Silvèstre II, que foguèt escaisnommat “papa dei chifras”.
12 – Lo gascon Clamenç Ader (1841-1925), nascut a Mureth (31), qu’es un dei paires de l’aviacion modèrna. Inventor prolific, metèt tanben au ponch lo motor V8 (uech cilindres en V).
13 – Enric Pitot (1695-1771) nascut a Aramon (Gard) qu’inventèt “lo tube de Pitot”, per mesurar la velocitat dei fluides. Èra engenhaire en idraulica e bastiguèt l’aqueducte de Sant Clamenç que mena l’aiga a Montpelhier.
14 – Lo matematician e astronòm Nicolau Fizes (1648-1718), de Frontinhan (34), que publiquèt a Montpelhier Elemens d’astronomie (1689)
15 – L’astronòm e matematician Ernèst Esclangon (1876-1954) de Mison (04). Estudièt tanben la propagacion dau son per reperar lei batariás enemigas pendent la guèrra de 1914.
16 – Felip de Girard (1775-1845) de Lormarin (84). Inventèt una maquina per fielar lo lin. Non reconegut en França, leis Anglés li crompèron sa maquina, la vendèron ais industriaus de Lila, e una vila de Polonha pòrta son nom! Inventèt tant e mai d’autrei maquinas. Degun es profèta au sieu…
17 – Paulin Talabot (1799-1885), engenhaire politecnician originari de Lemòtges, que creèt en 1836 la Companhiá dei Minas de la Grand Comba e dei Camins de fèrre de Gard e bastiguèt la premiera linha de camin de fèrre de Gard Alès-Nimes-Bèucaire. Creèt tanben la linha Marselha-Avinhon, e foguèt a l’origina dau PLM
18 – Lo matematician gascon de Beumont de Lomanha Pèire de Fermat (1601-1665). Lo teorèma foguèt demostrat solament en 1995 (se x, y, z son tres nombres entiers non nuls, l’equacion x n + yn = zn es impossibla per n >2). Eminent matematician, òm li deu la basa de la teoria algebrica dei nombres, dau calcul infinitesimau e de calculs sus lei probabilitats (en collaboracion ambe Pascal).
19 – L’Ardechés Marc Seguin (1786-1875) d’Anonai qu’ambe sei fraires bastiguèt 92 obratges dins França tota, que lòng de la vau de Ròse.
20 – 26 Occitans i son onorats! Jacme Arsèni d’Arsonval, Emili Borel, Joan Cabannes, Joan Chappe d’Auteroche, Joan-Jacme Dortous de Mairan, Ernèst Esclangon, Nicolau Fabri de Peiresc, Carles Fabry, Pèire de Fermat, Loís Éconches Feuillée, Oronci Fine, Joan-Fèlix Adòlf Gambart, Pèire Gassendi, Casimir Maria Gaudibert, Loís Josèp de Gay-Lussac, Rabbi Levi ben Gershom, Giacomo Filippo Maraldi, fraires Montgolfier, Blasi Pascal, Pitèas, Joan Loís Pons, Jòrdi Antòni Ponç Rayet, Gaston Planté, Audoard Albèrt Roche, Pau Sabatier.
Quant avètz agut de bònas responsas sens cercar sus Internet?
1 – Quau descobriguèt lo bòr?
2 – Quau metèt au ponch la batariá de plomb?
3 – Quau inventèt la notacion √n x (racina enena de x)?
4 – Quau es lo paire dei probabilitats?
5 – Quina vila foguèt la premiera reperada per sa latitud?
6 – Quau diguèt “ Je mets toujours la raison au dessus de l’autorité.”?
7 – Quau descurbiguèt la nebulosa d’Orion en 1610?
8 – Quau s’illustrarà dins lei motors verticaus?
9 – Quau faguèt faire de pas de gigants a la quimia dei colorants?
10 – Quau permetèt la mesa au ponch de placas fotograficas per l’utilizacion dei bromurs?
11 – Quau introdusiguèt lei chifras indoarabas en Occident?
12 – Quau inventèt lo mot “avion”?
13 – Quau, amb son tube, ajuda totjorn leis avions a volar?
14 – Quin scientific escriguèt en occitan L’Opéra de Frontignan (1678) e La Fon de Frountignan, obra galoya (1680)?
15 – Quau inventèt lo relòtge parlant automatic?
16 – Quin engenheire-mecanician de tria es fòrça mai conegut en Anglatèrra e Polonha qu’en França?
17 – Quau es a l’origina de la bastison de grandei linhas de camin de fèrre?
18 – Quau laissèt impotenta pendent 350 ans la comunitat matematica mondiala amb son “darrier teorèma”?
19 – Quau es lo paire dei ponts penjats modèrnes?
20 – Citar au mens quatre noms de scientifics occitans onorats per un cratèri sus la luna.
Lo luòc de naissença de mantunei de nòstrei sabents èra sovent una masada reculada, e fins qu’au sègle 19, èran dins un environament occitanoparlant. Un exemple de mai que s’opausa a la vision maniquèa d’un abat Grégoire qu’assajava de far passar l’idèa que “a la vila lo francés e en consequéncia l’intelligéncia; a la campanha, lo patés e l’arrieracion mentala”. D’unei sabents (qu’escriguèron sei tèxtes scientifics en latin o en francés, ailàs pas en ocitan) escriguèron pasmens a costat de diccionaris, de peças de teatre, de poesias en occitan. Leis Occitans se son illustrats particularament en astronomia, tecnologia dei ponts e dei motors, aeronautica, e quimia.
Vaquí donc lei responsas:
1 – Lo quimista lemosin Loís Josèp de Gay-Lussac (1778-1850), natiu de Sent Liunard de Noblat, celèbre tanben per seis estudis sus la dilatacion dei gas.
2 – Lo Gascon Gaston Planté (1834-1889) d’Ortés (64) que la metèt au ponch tre 1859.
3 – Lo matematician auvernhat d’Embèrt (63) Miquèu Rolle (1652-1719). S’opausèt ai teorias de Leibniz e Newton, e au matematician provençau Josèp Saurin (1655-1737) dins una querèla celèbra dicha “deis infinidament pichòts”. Rolle reconeguèt puei son error.
4 – L’Auvernhat Blasi Pascal (1623-1662) de Clarmont, que donèt tanben son nom a l’unitat de pression. Lei probabilitats seràn mai recentament lo domeni d’Emili Borel (1871-1956), grand matematician roergat de Sant Afric (12), fondator del Centre Nacional de la Recèrca Scientifica (CNRS) en 1936.
5 – Marselha (43°18 N)! Gràcia a l’astronòm e matematician marselhés Pitèas (~ -350 av. J. C.) que descubriguèt tanben lo gra d’obliquitat de l’ecliptica.
6 – Lo Provençau Pèire Gassendi (1592-1655) nascut prèp de Dinha (04). E mai òme de glèisa, prenguèt la defensa de Galilèu. Eminent astronòm, observèt lo passatge de Mercuri sus lo soleu en 1631.
7 – Lo Provençau Nicolau Fabri de Peiresc (1580-1637), nascut a Belgentier dins Var (83). Amb son amic Gassendi, dreiçèron la premiera carta de la luna.
8 – La prestigiosa fabrega d’automobilas marselhesas Turcat-Méry, fondada per Leon Turcat e Simon Méry en 1899. Lei Turcat-Méry ganharàn mantunei corsas localas (Ais de Provença, Mont Ventor) e lo premier rallye de Monte-Carlo en 1911.
9 – Au celèbre quimista Joan Batista Dumas (1800-1884), d’Alès (30). Establiguèt tanben la composicion precisa de l’èr, metèt en evidéncia lo radical metil CH3, definiguèt la foncion alcoòl.
10 – Pas de bromurs sens bròme. Devèm la descuberta dau bròme en 1826 au quimista montpelhierenc Antòni-Jiròni Balard (1802-1876) que lo metèt en evidéncia dins lei salants a proximitat de sa vila. Estudièt totei lei composants de l’aiga de mar.
11 – Es lo monge auvernhat Gerbèrt d’Orlhac (938-1003), vengut lo papa Silvèstre II, que foguèt escaisnommat “papa dei chifras”.
12 – Lo gascon Clamenç Ader (1841-1925), nascut a Mureth (31), qu’es un dei paires de l’aviacion modèrna. Inventor prolific, metèt tanben au ponch lo motor V8 (uech cilindres en V).
13 – Enric Pitot (1695-1771) nascut a Aramon (Gard) qu’inventèt “lo tube de Pitot”, per mesurar la velocitat dei fluides. Èra engenhaire en idraulica e bastiguèt l’aqueducte de Sant Clamenç que mena l’aiga a Montpelhier.
14 – Lo matematician e astronòm Nicolau Fizes (1648-1718), de Frontinhan (34), que publiquèt a Montpelhier Elemens d’astronomie (1689)
15 – L’astronòm e matematician Ernèst Esclangon (1876-1954) de Mison (04). Estudièt tanben la propagacion dau son per reperar lei batariás enemigas pendent la guèrra de 1914.
16 – Felip de Girard (1775-1845) de Lormarin (84). Inventèt una maquina per fielar lo lin. Non reconegut en França, leis Anglés li crompèron sa maquina, la vendèron ais industriaus de Lila, e una vila de Polonha pòrta son nom! Inventèt tant e mai d’autrei maquinas. Degun es profèta au sieu…
17 – Paulin Talabot (1799-1885), engenhaire politecnician originari de Lemòtges, que creèt en 1836 la Companhiá dei Minas de la Grand Comba e dei Camins de fèrre de Gard e bastiguèt la premiera linha de camin de fèrre de Gard Alès-Nimes-Bèucaire. Creèt tanben la linha Marselha-Avinhon, e foguèt a l’origina dau PLM
18 – Lo matematician gascon de Beumont de Lomanha Pèire de Fermat (1601-1665). Lo teorèma foguèt demostrat solament en 1995 (se x, y, z son tres nombres entiers non nuls, l’equacion x n + yn = zn es impossibla per n >2). Eminent matematician, òm li deu la basa de la teoria algebrica dei nombres, dau calcul infinitesimau e de calculs sus lei probabilitats (en collaboracion ambe Pascal).
19 – L’Ardechés Marc Seguin (1786-1875) d’Anonai qu’ambe sei fraires bastiguèt 92 obratges dins França tota, que lòng de la vau de Ròse.
20 – 26 Occitans i son onorats! Jacme Arsèni d’Arsonval, Emili Borel, Joan Cabannes, Joan Chappe d’Auteroche, Joan-Jacme Dortous de Mairan, Ernèst Esclangon, Nicolau Fabri de Peiresc, Carles Fabry, Pèire de Fermat, Loís Éconches Feuillée, Oronci Fine, Joan-Fèlix Adòlf Gambart, Pèire Gassendi, Casimir Maria Gaudibert, Loís Josèp de Gay-Lussac, Rabbi Levi ben Gershom, Giacomo Filippo Maraldi, fraires Montgolfier, Blasi Pascal, Pitèas, Joan Loís Pons, Jòrdi Antòni Ponç Rayet, Gaston Planté, Audoard Albèrt Roche, Pau Sabatier.
Quant avètz agut de bònas responsas sens cercar sus Internet?
Jornalet es possible gràcias al sosten economic e jornalistic dels legeires e benevòls. Se lo podètz sosténer en venent sòci dels Amics del Jornalet o de l'Associacion ADÒC, o tot simplament en fasent un don, atal contribuiretz a far un mèdia mai independent e de melhora qualitat.
#6 Pretendi pas "aver un metòdi". Pretendi que ne cal un, quin que siá e que lo cal definir.
Pretendre que quicòm o qualqu'un es occitan dins un espaci oficialament reivindicat coma francés, aquò nada a contra briu.
E puèi dire de Panhòl qu'es autor occitan ma fa un pauc sorire, quora coneissèm l'arganhòl e sas pocisions mespresantas contra l'occitan. E pasmens, es d'Occitània, non ? E donc, es occitan d'un punt de vista "neutre". Mas "neutre", el, o èra pas, ni o entendiá pas d'aquel son…
Totes los que s'engatgèron en favor de l'occitan son ditz "occitanistas" (ideologicament). Aqueles, me pausa pas cap problèma de los qualificar d'occitans. Pels autres, soi mai embestiat. Me respondretz encara un còp qu'occitan es un mot neutre. Neutre, o es. O es per vos. O es per ieu. Soi pas segur, totun, qu'o siá per qual que siá. E ne coneissi mai d'un (benlèu ben de nècis sus aqueste subjècte — o vos acòrdi) en universitat d'Istòria, dins l'estat francés, qui jutjarián aqueste qualificatiu d'arbitrari, de partesan, de non scientifc, d'anacronic… Me'n soi entendudas tantas e mantas sul subjècte ! Per los téner en respècte, me sembla que cal de metòdi definicional, dirai : per los far calar un brave còp per totes.
Amb tot lo mieu respècte pel vòstre trabalh tant meritòri, Dòna Ubaud.
Unas proposicions aus criticants.
En plaça de lenga occitana, metèm : lenga nòstra (entre nosautres) e lenga vòstra quand los autres parlan de nos.
En plaça d'occitan, metèm : ensems de gents d'aicí (ò d'ailí, per estre mai precís) sens precisar las variantas vestimentàrias ò las preferéncias d'emissions TV.
Per Occitània, tròç de planèta Terra d'aicí.
Recèrcha occitana, devèn recercha sus lo nonrès.
#5 L'exemple de la legion estrangiera es encara mai consternant que lei precedents... e a l'opausat de tota "metodologia" maugrat çò qu'avètz l'èr de pensar e de vos atribuir.
E se Riquet, occitan de naissença e d'accions (e en mai parlant mai l'occitan que lo francés) non pòt èsser qualificat d'occitan, conclusèm donc , en seguida de vòstra "meravelhosa metodologia", que lei tèrras occitanas son popladas d'umans que degun s'amerita d'èstre qualificat d'occitan. Es la novèla revolucionària de l'estieu que fa vertadierament avançar lei causas, lei gens, la lenga occitana... e la "metodologia" (de la dialectica bufèca, de tot segur).
En fòra qu'es completament fòra subjècte amb mon article, tant coma vòstra irrepressibla pica còntra lo Conselh Permament e leis allusions escuras (per far brancat suspausi). Dins la seguida, nos donaretz segurament d'autreis exemples "metodologicament" probants : per exemple lo personau deis ambaissadas o dei consulats establits en tèrras occitanas que vos permetrà d'ironizar sus "Dòna Ubaud que lei qualifica donc d'occitans". O benlèu un musician italian que jòga a l'orquèstra de Tolosa e que "Dòna Ubaud qualifica d'occitan perqué a pas de metodologia". Vos faudriá envisatjar lei vendemiaires en CDD d'origina estrangiera que supausaretz tanben que "Dòna Ubaud lei qualifica d'occitans". Passar puei au personau dei companhiás aerianas en transit dins un aeropòrt occitan, etc, etc. Leis exemples capbords, segon la vòstra "metodologia", mancan pas.
Vos rapèli qu'occitan es un terme neutre, comme breton o alsacian, que significa pas brica occitanofòn e encara mens occitanista. E qu'existís a Tolosa un CIHSO (Centre International de l'Histoire des Sciences occitanes) : li deuriatz escriure vòstre rasonament esbleugissent... particularament l'exemple de la Legion. Farà avançar la sciéncia e li dubriretz la cervèla qu'an gausat, elei tanben, qualificar Pellos, Fulconis, Fermat d'occitans.
Enfin e subretot, avètz ren de mai interessant a estaloirar sus la tela ?
#3 Mon car Baldur,"EELV e son congrès que se voldriá permanent", aiçò una frasa eclectica inscrita al lindal del temple maoïsta del Mont Viso pels pelegrins que tornan de Roma. Cap egiptològ encara es pas es estat fotut de ne trobar la pèira de roseta. Mas se ditz que perseguisson las recèrcas.
Aquò dit, m'agrada la responsa de Dòna Ubaud. Fa que lo còs d'armada establit a Castèlnau d'Arri de Lauragués (Legion Estrangièra) pòt èsser qualificat d'occitan. A ieun non me tafura gaire, ni mai d'ausir dire que Pèire Pau Riquet, Alaric II, Sidòni Apolinari o Marcèu Panhòl son d'Occitans. Simplament, me demandi s'eles serián estats d'accòrdi amb un punt de vista aital. D'aquí mas resèrvas metodologicas. Constèsti pas la causida de Dòna Ubaud que seriá estada la mieuna tanben. Ne voliái sonque far remercar la relativitat…
#2 Francament tras que curiosa responsa gaire en situacion ambe mon prepaus... O sabiáu pas que dire que Gassendi èra provençau o Miquèl Rolle auvernhat coma Goethe èra alemand o Mozart austrian, menariá a de talei digressions... sus lo sèxe deis àngels o la longor dei peus d'un uòu.
Podèm dire que degun es d'un luòc (càmbia qué ?), o que tot lo monde es d'en pertot (càmbia qué ?), o encara melhor, parlar de ren ni de degun ... coma aquò ges de risca de qué que siá quant a l'atribucion o pas d'una tèrra a quauqu'un !
Auretz una responsa mai larga sus ma nocion fòrça sopla de quau es "occitan" dins mon diccionari scientific, que relèva pas brica de"la decision" encara mens d'un nacionalisme estequit. En mai ai pas parlat d'occitanofòns, ai parlat d'occitans, coma se ditz que Carcassona es una vila occitana, çò que vau pas dire que siá occitanofòna.
Vòstre comentari es a mand d’èsser validat. Per terminar lo procès de validacion, vos cal encara clicar sul ligam qu’anatz recebre per e-mail a l’adreiça qu’avètz indicada.
Escriu un comentari sus aqueste article
Senhala aqueste comentari