“Gent misteriosa”: atau que qualifica los tsigans, en un tèxte son, lo poèta bearnés Joantausin. Solide qu’un pòble sus qui e’s sap tan pòc ahisca lo curiosèr de mantuns e explica que s’i parle de “mistèri”. Que s’i a establit que l’origina deus tsigans e’s situa dens lo nòrd de l’Índia. Qu’arribèn en Euròpa peus Balcans, e d’aquiu, que s’espandín per tot lo continent. Que’us trobam uei lo dia dens tots los país europèus, en Turquia e en America deu nòrd e deu sud.
 
Qu’arribèn en França deu nòrd au començament deu sègle XV^au: que’ns conta ua cronica de l’epòca que l’an 1427, a París qu’estón susprés los abitants per l’arribada d’un centenat de personas moretas de cara e estranhament vestidas, qui afirmavan viéner d’Egipte e practicavan la quiromancia. La lor implantacion en Occitania non devó pas estar posteriora que de quauques decennis. Aqueths prumèrs tsigans presents suu noste sòu qu’apartienèn au grop deus manoshs, dont lo nom e vòu díser pòc o hèra “èste uman”.
 

Ua longa istòria de persecucions
 
A l’excepcion deus judius, qu’ei mauaisit de trobar un pòble qui sia estat autan persecutat au long de l’istòria. Prumèr, dejà a la fin deu sègle XV^au, los sobirans que cèrcan d’esténer la lor autoritat suus lors reiaumes, e los tsigans, peu lor estille de vita nomada, qu’escapan au lor contaròtle: per’mor d’aquò, que son victimas de mesuras de repression, com penas d’empresoament o sedentarizacion forçada. N’ei pas nada coïncidéncia se la repression e’s hè mei dura dab Loís XIV^au, lo rei absolut; que pren un edicte qui da l’ordi de’us eliminar deu reiaume, e los qui’s hèn gahar peus agents deu rei que son tuats o enviats tà las galèras. Mes com tostemps, comunitats tsiganas qu’evitan de’s har gahar…
 
Au sègle XIX^au e dens los prumèrs decennis deu sègle XX^au, la poblacion tsigana de França que s’aumenta de manoshs vienguts d’Alemanha, d’Euròpa centrau e d’Italia, e deus gitanos en provenéncia de la Peninsula iberica, sustot de Catalonha, qui s’installan principaument en Occitania. De tan viste qui creish lo nombre de tsigans, que s’i parla dens las esfèras de l’Estat de “perilh nomada”; aquò que mia tà la lei de 1912 sus “la reglamentacion de las professions caminairas e la circulacion deus nomadas”. Se aquera lei ne constitueish pas mei un cas de persecucion obèrta com au temps de la monarquia, qu’ei totun hèra dura, puishque la nacionalitat francesa ei denegada aus tsigans, autanplan aus qui an un enradigament locau secular, e que’us se considèra com apatridas. Que son d’ara enlà obligats de possedir cadun un quasernet de circulacion on figuran lo nom, la fòto, lo senhalament antropometric e las mesuras sanitàrias a las quaus e son sosmetuts. Que deven har signar aqueth quasernet cada còp qui arriban sus ua comuna, e l’ensemble d’aqueras indicas qu’ei centralizat en un fichèr nacionau.
 
Aquera lei de 1912 n’ei pas mei en vigor. Au dia de uei, suu territòri francés, los 250 000 a 500 000 tsigans que son sosmetuts a la lei de 1969. Aquesta qu’a mantiengut lo discriminatòri quasernet de circulacion, drin “aleugerit”, mes qu’a autrejat la nacionalitat francesa aus nomadas dens las medishas condicions que la rèsta de la poblacion. La lei de 1969 qu’obliga tanben los nomadas a’s restacar a ua comuna, mes ua clausula, que precisa que los nomadas non deveràn pas constituir mei deu 3% de la poblacion recensada en ua comuna…
 
Ua auta lei que concerneish los tsigans en França: qu’ei la lei Besson, qui prevedè la construccion, en cinc ans, d’airaus d’arcuelh entaus nomadas a hautor de 30 000 plaças d’estacionament. Qu’ei estada hèra mau aplicada, e n’ei donc pas estonant se los tsigans ocupan còps que i a lòcs qui ne son pas prevists entà’us arcuélher. L’autoritat administrativa, qui n’obliga pas las collectivitats locaus a aplicar la lei, qu’a lo dret de las acaçar, e acaçar-las que hè quasi tostemps.
 
 
Racisme e integracion
 
Los tsigans que son tanben victimas deu racisme, e, mei qu’aquò, de l’òdi de la poblacion, qui semblan mei espandits qu’entà las personas gessidas de l’immigracion. Que disen d’eths que son tots delinquents; en realitat, hèra de tsigans que son complètament integrats, mes alavetz, la poblacion ne’us ved pas mei com tsigans, e los tsigans medishs, quan an a tribalhar dab non-tsigans que s’estiman mei de carar la lor identitat entà “non pas aver problèmas”. Totasvetz, la desparescuda deus mestièrs tradicionaus (tisterèrs, arremolaires, crofetaires, herralhaires…) qui permetèn aus tsigans de poder combinar ua activitat dab un estille de vita caminaire qu’a miat tà ua pauperizacion deus tsigans, e que pausa lo problèma de l’escolarizacion deus mainatges, qui demora insufisenta; aqueth problèma que pausa au son torn un aute problèma, lo de l’actitud de la comunitat tsigana davant l’escòla “deus gadjé” (non-tsigans).
 
 
Tres grans grops
 
La poblacion tsigana en Occitania que’s restaca a tres grans grops:
 
los gitanos que son generaument sedentaris e que viven en vila. L’usatge deu romaní, la lenga pròpia deus tsigans, qu’ei residuau enter eths, e que parlan catalan, mes qu’an guardat la lor identitat culturau;
 
los manoshs que forman un segond grop, mei composit que los gitanos. Dauvuns que son presents desempuish sègles e qu’an patronimes dab consonància occitana. Ad aquestes que’s son mesclats los tsigans arribats d’Alemanha, d’Euròpa centrau e d’Italia a comptar de las annadas 1850. Qu’an guardat un sarròt de supersticions e de rites hèra ancians, e qu’an conservat l’usatge deu romaní; a l’òra d’ara, totun, los joens que parlan sustot romaní dab los ancians, mes francés enter eths e dab pair e mair. Que son generaument nomadas, mes quauques uns que’s son sedentarizats.
 
enfin, los ròms, arribats aquestas annadas de Romania o de Bugaria, que son lo grop mei recent, e los qui mei pateishen de la precaritat. Que son d’aqueth fèit los qui mei apèran l’atencion de las associacions, a trucas de har desbrombar la discriminacion e la situacion precària deus tsigans mei ancianament implantats. Los ròms qu’an plan conservat la practica de la lenga romaní.
 
 
Ua question de vocabulari
 
Que sian gitanos, manoshs o ròms, los tsigans que son conscients de partatjar, dab quauques diferéncias, la medisha cultura, mes que manca un mot qui designe shens ambigüitat l’ensemble deu pòble.
 
Dens l’Estat espanhòu, los tsigans qu’an causit lo mot gitano entà designar tot tsigan de quau grop que sia. En Occitania, la poblacion qu’englòba generaument dens lo nom de Gitans autant los gitanos com los manoshs, en ne distinguint, mes non tostemps, los ròms. Aquò que s’apren au refús de conéisher l’aute, e las medishas personas qu’apèran arabes tots los abitants deu Magreb, sian vertadèrament arabs o berbèrs. Se n’ei pas grèu dens la lenga correnta, que n’ei pas en terminologia; aquesta qu’a besonh de mots univòcs.
 
Bohèmi (dab las soas variantas regionaus), utilizat despuish sègles en Occitania, que pòt englobar los manoshs e los gitanos com lo francés Gitans dens la soa accepcion larga. Mes los ròms? Michel Delsouc, un sociològue qui ensenhè a Tolosa-lo Miralh e qui a tribalhat hèra de cap ad aqueras poblacions, qu’emplega, en francés, lo mot Tsiganes. Aqueste que vien d’Euròpa centrau: qu’ei lo nom balhat aus ròms peus qui ne’n son pas, mes çò de mei important qu’ei qu’ací, que l’emplegan los interessats. Que crei que sia donc tsigans lo mot mei adequat entà designar, en occitan, l’ensemble d’aqueth pòble.
 
Dens lo contèxte politicoadministratiu francés, que s’i pòt emplegar tanben viatjadors; mes, com “nomadas”, que’s pòt referir a non-tsigans qui an lo medish estille de vita.
 
 
E lo mistèri que demora
 
Se la màger part deu public non s’interèssa aus tsigans qu’entà’us criticar e har jutjaments pejoratius, dens los decennis passats quauques especialistas en lingüistica, antropologia o sociologia qu’an causit de tribalhar de cap aus tsigans, mes qu’an observat que los tsigans n’accèptan pas de parlar de la lor cultura que dinc a un limit. Atau, que’s tienè l’an passat ua mustra d’art tsigan a Pau, e ad aqueth parat, que declarava un artista deus dont s’expausarén las òbras que seré lo parat de s’assabentar de la lor cultura, mes, ce horniva, “que i a causas qui ne diseram pas”. Atau, la cultura tsigana que’ns demora per ua partida celada peu secret entertiengut per las personas concernidas. Ne i cau pas véder malivolença, mes meilèu ua forma de pudor qui s’explica per las supersticions enqüèra hèra vivas dens aqueth pòble. Los poètas que poderàn donc continuar de’us qualificar de “gent misteriosa”, e los autes non deisharam pas de fantasmar suu “pòble deu viatge”.