Opinion
Lo risc de la lenga calc: lei distincions inutilas de la lenga dominanta
Tota lenga a mestier d’èsser precisa per complir lei besonhs infinits de la comunicacion. Aquela tendéncia a la precision s’apèla, tecnicament, la denotacion. E quand atenhèm una precision absoluda per satisfar de besonhs tecnics, aquò s’apèla la terminologia.
La precision es pas necessàriament identica entre totei lei lengas. Lo perilh, per l’occitan, es que devenga una lenga calc, en copiant servilament totei lei distincions dau francés (o de l’italian, o de l’espanhòu), en prenent lo risc de s’isolar dei tendéncias internacionalas. Es util de conéisser doas menas de distincions: leis internacionalas e lei que son tipicas d’una sola lenga.
Lei distincions internacionalas, necessàrias en occitan
D’un caire, i a de distincions que se generalizan de maniera identica dins totei lei lengas dinamicas, e en particular dins lei lengas romanicas fòrtas. Respòndon a un besonh de clartat dins leis escambis tecnics internacionaus. Es necessari de reprene aquelei distincions en occitan. Per exemple, coma dins totei lei lengas romanicas vigorosas, nos cau distinguir certanei noms e adjectius que remontan a la racina Roma.
(1) Per significar “de la vila de Roma” o “de la civilizacion antica originària de Roma”: occitan roman romana, catalan romà romana, francés romain romaine, italian romano romana, espanhòu romano romana, portugués romano romana, romanés roman romană...
(2) Per significar “dau país latin de Romania, dins lei Balcans”: occitan romanés romanesa, catalan romanès romanesa, francés roumain roumaine, italian romeno romena (rumeno rumena), espanhòu rumano rumana, portugués romeno romena, romanés român română (românesc românească)...
(3) Per significar “de la familha dei lengas que descendon dau latin”: occitan romanic romanica, catalan romànic romànica, francés roman romane, italian romanzo romanza, espanhòu romance (románico románica), portugués românico românica, romanés romanic romanică...
(4) Per significar “d’un corrent artistic que dominèt l’Occident medievau ai sègles X, XI e XII”; en aqueste cas, veirem que la distincion formala amb lo sens 3 se fa ren qu’en italian e en espanhòu: occitan romanic romanica, catalan romànic romànica, francés roman romane, italian romanico romanica, espanhòu románico románica, portugués românico românica, romanés romanic romanică...
Lei distincions tipicas d’una sola lenga, innecessàrias en occitan
D’autre caire, i a de distincions que son tipicas d’una lenga e que se constatan pas, o gaire, dins leis autrei lengas[1].
Per significar “d’un pòble originari d’Índia e vivent en diaspòra”. L’occitan pòt dire mai que mai gitano gitana / bomian bomiana / boèmi boèmia / tzingarin tzingarina / singaro singara (síngaro síngara) / ròm / romaní...
La primiera forma citada, gitano gitana, es un manlèu a l’espanhòu gitano gitana, amb lo meteis sens larg, aplicable a tot lo pòble en question. Lo francés gitan gitane tanben ven de l’espanhòu, probable en essent passat a travèrs de l’occitan [2]. L’usatge dau francés corrent aplica sens dificultat gitan a tot lo pòble, coma o atèstan pron de diccionaris francés. O atèsta tanben lo títol francés dau celèbre filme d’Emir Kusturica, Le Temps des Gitans, que parla dei gitanos dei Balcans: en espanhòu se’n ditz El Tiempo de los gitanos e en italian Il Tempo dei gitani (lo títol sèrbocroat originau es Dom za vešanje).
Ara: espinchem la distincion que fan certaneis autors francés, entre gitan en un sens estrech (“de la Peninsula Iberica”) e rom o tsigane au sens larg (“de tot lo pòble”). E ben, aquela distincion s’aplica gaire dins l’usatge dau francés corrent, es absenta dins l’usatge espanhòu —qu’es la lenga d’origina dau mot gitano— e es inatestada dins l’usatge occitan. Es donc un calc innecessari dau francés de voler inventar la distincion seguenta: francés gitan au sens estrech donc occitan gitano au sens estrech; francés tsigane au sens larg donc occitan tsigan* au sens larg.
En mai d’aquò, s’atròba que lo mot tsigan* (calc dau francés tsigane) es desconegut, artificiau e superflú dins nòstra lenga d’òc. D’efiech, per s’exprimir en occitan natre e qualitós, per aquela meteissa racina, ja possedissèm lei mots tradicionaus tzingarin o singaro.
Passem a un autre cas. Per dire “de Finlàndia”, l’occitan ditz finlandés finlandesa o finés finesa, lo catalan finlandès finlandesa o finès finesa, lo francés finlandais finlandaise o finnois finnoise, l’italian finlandese, l’espanhòu finlandés finlandesa o finés finesa, lo portugués finlandês finlandesa o finês finesa, lo romanés finlandez finlandeză... Certaneis autors francés assajan d’establir una distincion de forma e de sens entre (a) finlandais “de l’estat de Finlàndia” e (b) finnois “de la comunautat etnica dominanta de Finlàndia, sens comptar lei suedés e lei lapons”. Una distincion tala es inconeguda en francés corrent, dins leis autrei lengas romanicas, en lenga finlandesa e en lenga suedesa. Donc es artificiau de la voler far passar en occitan. Se per cas ven indispensable de far una distincion de sens, podèm utilizar sempre de formulas claras e limpidas coma “ciutadan finlandés” en fàcia de “persona d’etnia finlandesa”.
Trobam lo meteis problèma quand volèm dire “d’Ongria”: l’occitan e la màger part dei lengas romanicas pòdon aver dos sinonims: ongrés ongresa e magiar magiara. La lenga ongresa utiliza ren que magyar. La distincion dins certaneis autors francofòns, entre l’apertenéncia a l’estat (hongrois) e l’apertenéncia au grop etnic (magyar) es desconeguda en francés corrent e innecessària en occitan.
Es una illusion de s’imaginar que certanei subtilitats terminologicas ben francesas tengan una valor universala e indispensabla per la rèsta de l’Umanitat. En luòc de nos embarrar dins la còpia isolanta dau sol francés (o dau sol espanhòu, o dau sol italian), ieu tròbi qu’es fòrça mai interessant de desvolopar un occitan autonòm, liure de movements, totalament dobèrt ai quatre vents, connectat amb leis usatges internacionaus.
_________
[1] Dins leis exemples que seguisson, se’n trobarà dos que, volontàriament, leis ai pescats dins d’autors de talent qu’escrivon dins Jornalet e que nos porgisson de reflexions de granda qualitat, mai que se son pas avisats dei calcs afrancesats que fasián. Que me sàpian mas mau. Ma tòca es pedagogica: cèrqui d’esclairar lei legeires sus lei problèmas sociolingüistics que son de mau destriar.
[2] Vejatz, en francés, aqueu comentari dins l’article gitan gitane, dins lo tras que seriós Tresor de la langue française informatisé (TLFi): “Remarca - «Aqueste provençalisme a servit per remplaçar lo mot bohémien qu’èra usuau dans la França dau Nòrd, mai qu’aviá pres una valor tròp pejorativa. Uei, e mai, l’emplegan per designar de tzingarins que son pas originaris d’Espanha, ni dau Miegjorn» (DUPRÉ 1972)” [“Rem. «Ce provençalisme a servi à remplacer le mot bohémien qui était usuel dans la France du Nord, mais qui avait pris une valeur trop péjorative. Aujourd’hui, on l’emploie même pour désigner des Tziganes qui ne sont pas originaires d’Espagne, ni du Midi» (DUPRÉ 1972).”]
La precision es pas necessàriament identica entre totei lei lengas. Lo perilh, per l’occitan, es que devenga una lenga calc, en copiant servilament totei lei distincions dau francés (o de l’italian, o de l’espanhòu), en prenent lo risc de s’isolar dei tendéncias internacionalas. Es util de conéisser doas menas de distincions: leis internacionalas e lei que son tipicas d’una sola lenga.
Lei distincions internacionalas, necessàrias en occitan
D’un caire, i a de distincions que se generalizan de maniera identica dins totei lei lengas dinamicas, e en particular dins lei lengas romanicas fòrtas. Respòndon a un besonh de clartat dins leis escambis tecnics internacionaus. Es necessari de reprene aquelei distincions en occitan. Per exemple, coma dins totei lei lengas romanicas vigorosas, nos cau distinguir certanei noms e adjectius que remontan a la racina Roma.
(1) Per significar “de la vila de Roma” o “de la civilizacion antica originària de Roma”: occitan roman romana, catalan romà romana, francés romain romaine, italian romano romana, espanhòu romano romana, portugués romano romana, romanés roman romană...
(2) Per significar “dau país latin de Romania, dins lei Balcans”: occitan romanés romanesa, catalan romanès romanesa, francés roumain roumaine, italian romeno romena (rumeno rumena), espanhòu rumano rumana, portugués romeno romena, romanés român română (românesc românească)...
(3) Per significar “de la familha dei lengas que descendon dau latin”: occitan romanic romanica, catalan romànic romànica, francés roman romane, italian romanzo romanza, espanhòu romance (románico románica), portugués românico românica, romanés romanic romanică...
(4) Per significar “d’un corrent artistic que dominèt l’Occident medievau ai sègles X, XI e XII”; en aqueste cas, veirem que la distincion formala amb lo sens 3 se fa ren qu’en italian e en espanhòu: occitan romanic romanica, catalan romànic romànica, francés roman romane, italian romanico romanica, espanhòu románico románica, portugués românico românica, romanés romanic romanică...
Lei distincions tipicas d’una sola lenga, innecessàrias en occitan
D’autre caire, i a de distincions que son tipicas d’una lenga e que se constatan pas, o gaire, dins leis autrei lengas[1].
Per significar “d’un pòble originari d’Índia e vivent en diaspòra”. L’occitan pòt dire mai que mai gitano gitana / bomian bomiana / boèmi boèmia / tzingarin tzingarina / singaro singara (síngaro síngara) / ròm / romaní...
La primiera forma citada, gitano gitana, es un manlèu a l’espanhòu gitano gitana, amb lo meteis sens larg, aplicable a tot lo pòble en question. Lo francés gitan gitane tanben ven de l’espanhòu, probable en essent passat a travèrs de l’occitan [2]. L’usatge dau francés corrent aplica sens dificultat gitan a tot lo pòble, coma o atèstan pron de diccionaris francés. O atèsta tanben lo títol francés dau celèbre filme d’Emir Kusturica, Le Temps des Gitans, que parla dei gitanos dei Balcans: en espanhòu se’n ditz El Tiempo de los gitanos e en italian Il Tempo dei gitani (lo títol sèrbocroat originau es Dom za vešanje).
Ara: espinchem la distincion que fan certaneis autors francés, entre gitan en un sens estrech (“de la Peninsula Iberica”) e rom o tsigane au sens larg (“de tot lo pòble”). E ben, aquela distincion s’aplica gaire dins l’usatge dau francés corrent, es absenta dins l’usatge espanhòu —qu’es la lenga d’origina dau mot gitano— e es inatestada dins l’usatge occitan. Es donc un calc innecessari dau francés de voler inventar la distincion seguenta: francés gitan au sens estrech donc occitan gitano au sens estrech; francés tsigane au sens larg donc occitan tsigan* au sens larg.
En mai d’aquò, s’atròba que lo mot tsigan* (calc dau francés tsigane) es desconegut, artificiau e superflú dins nòstra lenga d’òc. D’efiech, per s’exprimir en occitan natre e qualitós, per aquela meteissa racina, ja possedissèm lei mots tradicionaus tzingarin o singaro.
Passem a un autre cas. Per dire “de Finlàndia”, l’occitan ditz finlandés finlandesa o finés finesa, lo catalan finlandès finlandesa o finès finesa, lo francés finlandais finlandaise o finnois finnoise, l’italian finlandese, l’espanhòu finlandés finlandesa o finés finesa, lo portugués finlandês finlandesa o finês finesa, lo romanés finlandez finlandeză... Certaneis autors francés assajan d’establir una distincion de forma e de sens entre (a) finlandais “de l’estat de Finlàndia” e (b) finnois “de la comunautat etnica dominanta de Finlàndia, sens comptar lei suedés e lei lapons”. Una distincion tala es inconeguda en francés corrent, dins leis autrei lengas romanicas, en lenga finlandesa e en lenga suedesa. Donc es artificiau de la voler far passar en occitan. Se per cas ven indispensable de far una distincion de sens, podèm utilizar sempre de formulas claras e limpidas coma “ciutadan finlandés” en fàcia de “persona d’etnia finlandesa”.
Trobam lo meteis problèma quand volèm dire “d’Ongria”: l’occitan e la màger part dei lengas romanicas pòdon aver dos sinonims: ongrés ongresa e magiar magiara. La lenga ongresa utiliza ren que magyar. La distincion dins certaneis autors francofòns, entre l’apertenéncia a l’estat (hongrois) e l’apertenéncia au grop etnic (magyar) es desconeguda en francés corrent e innecessària en occitan.
Es una illusion de s’imaginar que certanei subtilitats terminologicas ben francesas tengan una valor universala e indispensabla per la rèsta de l’Umanitat. En luòc de nos embarrar dins la còpia isolanta dau sol francés (o dau sol espanhòu, o dau sol italian), ieu tròbi qu’es fòrça mai interessant de desvolopar un occitan autonòm, liure de movements, totalament dobèrt ai quatre vents, connectat amb leis usatges internacionaus.
_________
[1] Dins leis exemples que seguisson, se’n trobarà dos que, volontàriament, leis ai pescats dins d’autors de talent qu’escrivon dins Jornalet e que nos porgisson de reflexions de granda qualitat, mai que se son pas avisats dei calcs afrancesats que fasián. Que me sàpian mas mau. Ma tòca es pedagogica: cèrqui d’esclairar lei legeires sus lei problèmas sociolingüistics que son de mau destriar.
[2] Vejatz, en francés, aqueu comentari dins l’article gitan gitane, dins lo tras que seriós Tresor de la langue française informatisé (TLFi): “Remarca - «Aqueste provençalisme a servit per remplaçar lo mot bohémien qu’èra usuau dans la França dau Nòrd, mai qu’aviá pres una valor tròp pejorativa. Uei, e mai, l’emplegan per designar de tzingarins que son pas originaris d’Espanha, ni dau Miegjorn» (DUPRÉ 1972)” [“Rem. «Ce provençalisme a servi à remplacer le mot bohémien qui était usuel dans la France du Nord, mais qui avait pris une valeur trop péjorative. Aujourd’hui, on l’emploie même pour désigner des Tziganes qui ne sont pas originaires d’Espagne, ni du Midi» (DUPRÉ 1972).”]
Jornalet es possible gràcias al sosten economic e jornalistic dels legeires e benevòls. Se lo podètz sosténer en venent sòci dels Amics del Jornalet o de l'Associacion ADÒC, o tot simplament en fasent un don, atal contribuiretz a far un mèdia mai independent e de melhora qualitat.
#6
I a dos mots completament diferents:
— 'caraco caraca' (escais per lei gitanos) ven probable de l'espanhòu 'carajo', en particular segon Simin Palai, aquí l'evolucion fonetica sembla coerenta (esp. [x] > occ. [k]). Una etimologia 'caracoles/cargol' pausa de problèmas d'evolucion fonetica.
— 'caracò' (vestit femenin) a una etimologia pauc clara.
#4 Pensas que ven de carajo ?...
L'etimologia un pauc fantasiosa dau CNRTL : http://www.cnrtl.fr/etymologie/caraco
Pasmens l'idèia de lo far venir de caracol puslèu que de carajo me sembla mai logica. D'autant mai que "Cargol" es un patronim espandit encò dei gitans.
Aquò dich, demòra un escais puslèu qu'un biais neutre de qualificar lei ròms, segur.
#4 "de traças... son restadas" (non pas "son restats*"). De segur!
#2 Lo mot 'caraco caraca' auriá un sens pejoratiu au començament, bòrd que vendriá dau mot espanhòu 'carajo' qu'es fòrça irrespectuós. Puei 'caraco' seriá devengut mens pejoratiu dins certanei parlars occitans, mai ieu m'estimi mai de l'evitar.
L'ipotèsi disent que lei gitanos iberics serián arribats per l'Africa dau Nòrd, es fòrça contestada. Es pus probable qu'arribèron a travèrs d'Euròpa.
Òc, lei gitanos iberics an perdut l'usatge corrent de la lenga gitana (o lenga ròm, o lenga romaní, coma vòs), mai que mai a causa de l'Inquisicion e dei persecucions de l'estat espanhòu. Ara, de traças importantas de la lenga ròm son restats dins lei parlars 'calòs' que se restacan a divèrsei lengas ibericas o quasi ibericas: calò portugués, calò basco, calò espanhòu, calò catalan, calò occitan.
#1 Fòrça interessant! I a de sens divèrs.
Es verai que 'ròm' pròt prene un sens larg en englobant ("tot lo pòble gitano") o ben un sens estrech ("branca dau pòble gitano, sens inclure lei sintis ni lei calés").
Pasmens i a d'organizacions de gitanos iberics que revendican, en lenga espanhòla, lo tèrme 'romaní' per tot lo pòble gitano ('romaní' es pas exactament 'ròm', sabi, mai es la meteissa racina). Tanben, lo sens englobant de 'ròm' es estat revendicat per de congrès representatius de totei lei gitanos.
Vòstre comentari es a mand d’èsser validat. Per terminar lo procès de validacion, vos cal encara clicar sul ligam qu’anatz recebre per e-mail a l’adreiça qu’avètz indicada.
Escriu un comentari sus aqueste article
Senhala aqueste comentari