Entre tantas discutidas, me disi que fin finala benlèu auràn rason aqueles que dison que los catalans an la tissa genetica de dire als occitans cossí cal escriure. Quand a Occitania non existissiá cap de gramatica modèrna e unitària –ni geograficament ni bibliograficament–, la Generalitat de Catalonha decidiguèt en 1935 d’editar e d’estampar per primièr còp dins lo mond entièr la gramatica de l’occitan modèrn de Loís Alibèrt. La guèrra civila espanhòla èra a mand de començar, e aquela primièra edicion venguèt fòrça complicada de trobar. 65 ans mai tard, l’Institut d’Estudis Catalans ne tornèt publicar una tresena edicion, qu’es l’edicion modèrna que uèi podèm trobar al mercat. Aqueste episòdi es sovent recordat per cèrtes occitans coma la pròva evidenta de la volontat catalana d’interferir dins d’afars que non los concernisson. En lòc d’interpretar l’accion de Catalonha coma una mòstra de solidaritat dels fraires de l’autre costat de la termièra qu’an un pauc mai de possibilitats politicas e economicas, n’i a que o an interpretrat coma l’evidéncia del marrit interés catalan vers Occitània. Benlèu vosautres non o sabètz, amables lectors, mas los catalans an lo gost de sometre lo pòble occitan a lors desirs normatius, quicòm que deu èsser una mena de plaser sadic de derivada lingüistica, que Freud oblidèt d’estudiar.

L’istòra nos explica qu’aquesta mena de plaser orgasmic que devián aver los catalans de 1935 e, mai tard, de 2000, deu èsser quicòm d’ancestral, car ja al sègle XIII i aguèt un trobador catalan, Raimon de Besalú, que decidiguèt de pèrdre son temps a escriure una òbra sovent oblidada: Las Razós de trobar. Podriam dire que Las Razós es la primièra gramatica que coneissèm de totas las lengas romanicas. L’objectiu de Besalú èra d’ensenhar, gramaticalament, la manièra corrècta de compondre los vèrses –de trobar, coma disián eles–, en tot prenent coma referéncia los grands trobadors. N’i a qu’an dit que Besalú escriguèt Las Razós mai que mai pels trobadors catalans de l’epòca que, dison aquestes qu’explican aquesta teoria, de còps èran criticats per utilizar tròp de catalanismes dins lors creacions –aquò tanben me fa pensar a quicòm que se passa a l’ora d’ara... Çaquelà, l’autre jorn parlavi amb la bona amiga e encara melhor cercaira Marina Navàs (Universitat Rovira i Virgili) a prepaus de tot aquò e me disiá qu’ela pensava que Besalú aviá redigit Las Razós non pas per evitar los catalanismes –a l’epòca, segon me disiá ela, los catalans escrivissián l’occitan tan plan coma los autres occitans–, mas perque èra la manièra d’autrejar lo meteis prestigi a la lenga vulgara –es a dire, l’occitan– qu’aviá lo latin de l’epòca: l’occitan podiá aver una gramatica, coma lo latin; se podiá ensenhar e aprene, coma lo latin. Aital es que, del meteis biais qu’a l’escòla s’ensenhava lo latin, caliá tanben divulgar d’una autra manièra lo saber del trobar. E en occitan, solide. Ara, donc, sabèm que Las Rasós de trobar foguèt una gramatica plan utila pels trobadors catalans e... tanben pels occitans! Aquò confirmariá aquesta tendéncia normativament lasciva que supausadament aurián los lemosins del sud dels Pirenèus. Quina ironia! La primièra gramatica de l’istòria de l’umanitat de totas las lengas romanicas es una gramatica occitana del s.XIII escrita per un catalan.

Disiái a Marina, pasmens, que a ieu m’agrada de recordar lo trobador de la Garrotxa per una autra òbra, sovent tanben pro oblidada. Es aital que dison qualques expèrts –òc: coma de pertot e per qué que siá, encara i a de debat sus aquò– que Raimon de Besalú es l’autor d’unanòva rimada occitana sonada Castia gilós. Lo Castia gilós es una òbra capitala entre d’autras rasons perque balha lo nom al topic literari del castia gilós, es a dire, lo marit gelós castigat per la siá pròpria gelosiá. Es, en fait, lo meteis topic que qualques annadas mai tard trobarem dins d’autras nòvas rimadas occitanas, coma las Nòvas del Papagay o lo Flamenca. L’istòria del Castia gilós es, evidentament, un esvagat conte de triangle amorós: los lausangièrs d’Alfons de Barbastre parlan amb el per lo convéncer que la siá dòna a un amant, qu’es Bascol de Cotanda, lo melhor cavalièr d’Alfons de Barbastre. Alfons, aconselhat pels lausangièrs, decidís de far creire a la siá dòna que se’n va a la guèrra, e tornar d’amagat pendent la nuèit per verificar el meteis se la siá dòna li es fisèla. De nuèit, Alfons tusta la pòrta d’Elvira en tot disent qu’es Bascol, lo sieu amant. Elvira, que sospeitava ja que lo sieu marit li aviá preparat una pròva, decidís de lo daissar passar e, enmièg de la foscor, lo tusta dessús e li ditz qu’ela es una dòna maridada e que lo farà tuar per se voler aprofeitar d’ela. Alavetz, tampa lo sieu marit dins la cambra e se’n va quèrre lo Bascol de Cotanda, qu’èra efectivament amorós d’ela dempuèi tostemps. Elvira, per se venjar del sieu marit, decidís de passar la nuèit amb lo Bascol, mentre lo sieu marit rèsta tampat dins la cambra. L’endeman l’embolh se clarifica e Alfons non s’assabenta jamai de çò que la siá dòna a fait aquela nuèit.

Polida istòria per i soscar! La recepcion que ne fasèm auèi de l’òbra non pensi que siá gaire diferenta, globalament, de la recepcion de l’epòca. Pels medievals coma l’autor d’aquesta nòva, la gelosiá èra una malautiá umana gaireben fisica que caliá combatre sustot perque metiá en question l’esséncia de l’amor cortés e, donc, la quita existéncia dels trobadors: lo trobador, cantava, per definicion, a la dama maridada. Se lo “sénher” èra gelós que lo trobador cantèsse a la siá dama, s’acabava la poesia, e, donc, s’acabava un modus vivendi instaurat dempuèi d’annadas. Las istòrias coma lo Castia gilós devián servir, donc, per far de contrapunt dins una societat europèa ont, a partir del sègle XIII –e gaireben fins a l’actualitat– la glèisa catolica comencèt de devenir cada còp mai embarrada e d’instaurar mai de proïbicions. Non es estonant que siá a Occitània –a Tolosa mai concrètament– ont nasca lo tribunal europèu de l’inquisicion. Occitània –e Catalonha– èran, a l’epòca, un endreit ont encara i restava una cèrta libertat e una obertura culturala e religiosa.

E a tot aquò i cal apondre lo ròtle de la dòna. L’istòria del Castia gilós, aital coma dins d’autras nòvas, se caracteriza per èsser una istòria que, uèi lo dia, podriam gaireben definir de feminista. La dòna del Castia gilós non es pas una masca, al contrari, es una dòna onèsta. Mas non es pas tanpauc la dòna angelicata de Petrarca. Es una dòna fisèla, òc, mas una dòna amb de personalitat, que non se daissa dralhar. Es, quitament, qualqu’un de mai intelligent que lo sieu òme, qu’es presentat coma un individu desonèste e apauruguit.

A prepaus de la paur, benlèu es aquesta la diferéncia entre l’enveja e la gelosiá. L’enveja es lo desir d’aver quicòm que non avèm e qu’un autre a. La gelosiá, per contra, es la paur que qualqu’un nos pòsca prene quicòm que volèm solament per nosautres. Lo Castia nos ensenha que la frontièra entre l’un e l’autre sentiment depend, mai que mai, de nosautres, car en tombant tròp insistentament dins la gelosiá podèm provocar nosautres meteisses lo grand desastre. E la figura de Raimon de Besalú nos ensenha que non avèm sabut combatre encara aqueste estranh fenomèn meteorologic que fa que quand l’enveja puja d’un costat de la montanha, davala en forma de gelosiá de l’autre. Efièit Fohen pirenenc, ne dison.