La conquista de las Americas achabèt jamai. Z-ela prossèg sègle après sègle; jorn après jorn; ora après ora. L’Occident, en se mascarar jos lo nom de “progrès” (o “desvolopament” [‘quo-es a dire, lo capitalisme]), avança dins sa conquista atròça e imparabla daus pòbles amerindians. Lo genocidi començat en 1492 contunha.
 
Ujan belhcòp de monde z-a descubèrt la situacion dau pòble guarani kaiowà de l’estat brasilian de Mato Grosso do Sul. Malurosament, e z-o dise las larmas s’esrivant dins ma dolor, z-elos son pas los sols; sus lo ver, pas un pòble indigène viu anueit salve e en seguretat. ’Quò que ne’n siage, lhor situacion es, sens dobte, la pus dramatica, la pus representativa dau promèir sègle de conquista: chaples regulars au nom de la civilizacion (argument utilitzat encara anuèit per los “fazendeiros”, que considèron los indigènes coma d’animaus sauvatges); disgregacion de las tribús; robatòris de personas e assassinat daus lidèrs guerrièrs e daus ancians (los portaires dau saveir milenari e chaps espirituaus) per anular la resisténcia; discriminacion daus mainats per lhor crear de vergonha de lhor cultura; privacion de servicis; doble juec de la part de l’estat, que fai veire que los protegís mas los vend aus entrepreneires; eca. Un article dau Jornalet bastariá jamai per explicar çò qu’avèm viscut bei z-elos; mens encara per transmetre v-una petiòta idèia dau sofriment qu’elos patisson generacion après generacion. Vivon jos la violéncia directa, fisica, e, pièi encara, psicologica: la páur de pas saveir se i aurá un lendeman per z-elos, un futur per lhors mainats, que veson la mòrt e lo suicidi tots los jorns, sens res comprene, espaurucats. Tròp de patiment, tròp de plòrs e tròp de sang e d’incompreneson.

Mas la “fauta” es pas nonmàs daus “fazendeiros”, los grands entrepreneires agricòlas, representants de l’agronegòci internacionau. Ni de la societat brasiliana tanpauc, qu’en generau se tais. Trestots sabem qu’un autre nom dau capitalisme ’quo-es “globalizacion”. E granda part dau capitau de l’agronegòci brasilian es internacionau; pus precisament europèu e american: òc-es, europèu. ’Quo-es lo cas, per exemple, de l’entrepresa Raízen, mitat olandesa, e qu’ocupa grandas porcions dau territòri ja demarcat oficialament coma guarani kaiowà. Pauc de temps avans, de representants de Raízen avián promés aus lidèrs kaiowàs que “comprarián” pas mai de tèrras kaiowàs. Mas la cana avança mes après mes e, bei z-ela, la desertificacion e los mòrts. Perqué? Per çò que l’estat brasilian omològa pas las tèrras ja demarcadas coma indigènas. Las tèrras daus kaiowàs fuguèron demarcadas coma indigènas i a pus de dètz ans. Mas l’omologacion arriba pas de l’estat: ’quò-qui supausariá l’expulsion daus “fazendeiros” e de las entrepresas internacionalas d’una tèrra que dona de milions de “reais”: e eissublièm pas que daus uns “fazendeiros” son au Congrès (la “bancada ruralista”, qu’es un daus grops de pression pus poderós). Dau temps qu’aquela omologacion se poirís dins los tiradors de l’estat, los entrepreneires nacionaus e internacionaus rauban e destruisson tota la tèrra qu’an a posita. Lhor ocupacion de la tèrra significa la desforestacion totala de la siauva per i plantar la cana e, evidentament, l’expulsion violenta (armada) daus indigènes. Mas quand la siauva despareis, z-o fai pas soleta: bei z-ela despareis tanben sa fauna e sa flòra, e, parallèlament, las culturas indigènas que, maugrat tot, i remanon. Car los guarani kaiowà son lo pòble de la siauva: jaqui çò que vòu dire “kaiowà”. Tot simplament z-elos z-an besuenh dau bòsc: per en causa daus flumes (‘quò exista pas de la vida sens flumes), de la chaça, de las medecinas tradicionalas, daus materiaus de construccion, de lhor religion (‘quò-es l’ostau daus esperits), eca. Coma dissèt un viètge un guarani, “un kaiowà sens la siauva es coma un peis fòra de l’aiga”. Adonc, quand los indigènes pèrdon lhor abitat pèrdon lhor mejan de vida, lhor monde fisique e culturau. Defendre los guarani kaiowà, e tot autre pòble indigène,’quo-es donc defendre l’environament, la biodiversitat non solament culturala, mas naturala maitot. Jaqui donc que los kaiowà son prèsts a donar lhors vidas per la siauva. Z-o faguèron, z-o fason e z-o farán. E l’estat brasilian, ni per èstre dau PT (lo partit de Lula e de Dilma Rousseff), contunhará d’exterminar los indigènes au nom de “l’òrdre e [dau] progrès” (ordem e progresso).
 
Totjorn au Brasiu, mas enquicòm mai, l’estat s’esperfòrça de fòragitar los indigènes dau vialatge Maracanã (Aldeia Maracanã). Vèrs lo nòrd, dins l’Amazonia, los pòbles dau Xingú se veson envasits de nòu per la depredacion capitalista a la rechercha de l’aur e de l’electricitat, venduts un còp de mai per l’estat brasilian. E de l’autre costat de l’America Latina, l’estat chilen, en responsa a l’atac perpetrat per los mapuche aus grands entrepreneires agricòlas qu’ocupan lhors tèrras e los n’expulson, desvolopa a l’ora d’ara una nòva campanha militara e (contra)informativa contra la pòble mapuche. Puèi, parlèm pas d’autres cas perque los coneissèm pas ben. Mas la mèsma situacion de misèra, fam, malautiás, mesprètz, racisme, violéncia, es viscuda per tots los pòbles amerindians. Coma disiam, la conquista de las Americas es pas achabada; las independéncias de las colonias (dau nòrd au sud dau continent), dins aqueu sens, signifiquèt res, de l’Argentina au Canadà; dau Mexique au Brasiu. La Bolívia? A çò que sembla, ’quò seriá benliau lo sol país a metre en marcha, depasson, un projecte de desconolizacion. Pasmens, ausariam dire qu’aquò s’agís nonmàs d’una representacion pas gaire efectiva. Si las culturas indigènas son pus fòrtas en Bolívia qu’enquicòm mai, pus visiblas, ’quo-es subretot per en causa dau percentatge de populacion amerindiana, superior au 50%. Dempeusnimens, las societats bolivianas s’occidentalizan lèu-lèu a mesura que s’urbanizon, e pèrdon sus lo chamin las referéncias indigènas basicas, coma las lhingas, las cosmovisions e las organizacions socialas pròprias. Emai lo govèrn d’Evo Morales desvolopa de plans d’expansion capitalista que destruisson maites territòris indigènes, coma lo projècte dau Tipnis. Baste qu’aquò chamnhe v-o, mièlhs encara, qu’io m’afine (m’engane).
 
‘Quò que ne’n siage, z-avèm vist que maites pòbles indigènes son en lutar (dins tots los sens possibles dau mot “luita”) per mantenir lhors biais de vida, per controlar lhors destins en tant que pòbles. Los mapuche lutan au Chile e en Argentina. E los cinta-larga au Brasiu. E los pòbles dau Tipnis en Bolívia. E los indigènes zapatistas au Mexique. E los canadians dau movement “Idle no more”. E, surat, los guarani kaiowà. Lutan, muèron coma un còp èra per mantenir lhors biais de vida, lhors identitats, fàcia aus conquistaires. Mas aquela luta que los pòbles originaris mènon dempuèi de sègles es pas nonmàs contra los “poderós” d’aquelas lonhdanas tèrras: non pas. Los poderós d’aquelas tèrras son màs que los sicaris daus poderós de nòstras tèrras europèas; de “nòstres” governaires, que son a l’encòp los grands entrepreneires de nòstra petiòta mas venenosa Euròpa, portaira d’una civilizacion virica. Son Telefónica, Iberdrola o Raízen. E aqueus-qui, son màs tres petiòts exemples de la seguida de la Conquista europèa de las Americas, començada en 1492. N’exijam la fin!