De legeires an pausat de questions recurrentas sus qualques mots que tenon la sequéncia ch, coma chival (chivau), chin e pròche. D’ont venon? E perqué i cal escriure ch en luòc de sh?
 

L’origina de chival e chin
 
Lo mot chival (chivau) coexistís amb lo mot caval (chaval, chavau, cavau, cavath). D’autre caire, lo mot chin coexistís amb lo mot can (chan). Los mots amb chi coma chival e chin son pas confòrmes a las leis d’evolucion del latin vèrs l’occitan. D’efièch, los mots latins originaris son caballus e canis. La sillaba latina ca evoluciona normalament en occitan vèrs c(h)a coma dins c(h)aval..., c(h)an... e non pas vèrs chi coma dins chival..., chin.
 
Se significa que chival e chin vendrián del francés cheval et chien? Probable que non. Segon lo grand lingüista Juli Ronjat, las formas en chi s’explican puslèu a travèrs de la lenga arpitana o francoprovençala, ont se ditz chevâl e chin (en arpitan, la sillaba latina ca evoluciona regularament vèrs che o chi)^[1]. Los arpitanismes chival e chin son ja atestats en occitan medieval, a una epòca que l’occitan èra pas encara una lenga subordenada. En mai d’aquò, l’arpitan e l’occitan son pas de lengas en conflicte. Donc aqueles arpitanismes tradicionals son perfièchament acceptables en occitan.
 
Pro de noms d’animals domètges viatjavan ansin amb facilitat, entre los dialèctes e las lengas, en seguissent los vièlhs circuits d’escambis dels mercats agricòlas. L’introduccion d’un nom novèl podiá coïncidir amb una raça novèla.
 
Ne resulta que los mots seguents semblan totes legitims en occitan estandard e pluricentric (e mai se certans mots, çai sota, son pus frequents dins certans dialèctes que dins d’autres):
 
(1) Per parlar del “caval”, direm: (2) Per parlar de la “cavala”, direm: (3) Per parlar del “can”, direm: (4) Per parlar de la “canha”, direm:  
L’origina de pròche
 
Lo mot pròche sembla d’aparéisser tard en occitan. En occitan medieval, es malaisit de trobar d’atestacions seguras de pròche e rescontram pus facilament de formas coma pròp, prèp, propdan amb lo sens de “pròche”. Es pas completament impossible que l’occitan pròche se siá estendut a causa de l’influéncia del mot francés proche. Ça que la, lo francisme es pas tant evident perque pròche se poiriá explicar tanben coma un simple derivat dels purs mots occitans medievals propchar (uèi aprochar) e propchan (uèi prochan).
 
Ultimament, (a)prochar e prochan venon del latin (ap)propiare e propeanus. L’occitan modèrne ch ven de l’occitan ancian pch^[6] que ven del latin pi o pe davant una vocala.
 
Al costat de l’adjectiu pròche/pròcha, qu’es similar a l’adjectiu francés proche, l’occitan coneis d’usatges suplementaris que lo francés a abandonats: l’advèrbi pròche coma sinonim de près e la preposicion pròche coma sinonim de près de. Podèm dire en bona lenga d’òc:
  Ne resulta que los mots seguents semblan totes legitims en occitan estandard e pluricentric:
 
(1) pròche/pròcha, adjectiu
(2) pròche, advèrbi (sinonim de près)
(3) pròche, preposicion (sinonim de près de)
 
 
Perqué escrivèm ch e non pas sh?
 
Normalament, destriam ch e sh dins la tradicion de la lenga.
 
(1) La sequéncia ch se pronóncia en occitan [tʃ] (notacion fonetica salvatja: ‘tsh’) o pus regionalament [ts] e tanben [c] (notacion fonetica salvatja: ‘ty’).
 
(2) La sequéncia sh se pronóncia [ʃ] (notacion fonetica salvatja: ‘sh’).
 
L’influéncia del francés a introdusit de perturbacions foneticas, especialament dins doas zònas de nòstre país.
 
(1) Dins certans parlars de l’extrèm nòrd d’Occitània, lo grop ch cèssa de se dire [ts] e es passat recentament a la pronóncia francesa [ʃ] (‘sh’). Aquel son [ʃ] afècta totes los mots corrents que tenon ch coma chival/chivau, pròche, chantar, vacha, aucha... (en parallèl, j, tj —o g, tg davant e, i— cèssan de se prononciar [dz] e passan a la pronóncia francesa [ʒ]).
 
(2) En Gasconha, ch contunha de se prononciar [tʃ] (‘tsh’) (o [c] ‘ty’) dins la màger part dels mots. Mas dins qualques mots coma chivau e pròche, ch evoluciona foneticament vèrs la pronóncia francesa [ʃ] (‘sh’). En gascon, donc, lo francisme es pas dins la preséncia dels mots chivau e pròche, mas puslèu dins la faiçon de los prononciar. Cal ben notar que los autres dialèctes occitans gardan pus solidament la pronóncia autentica de tipe [tʃ] o [ts] dins chivau e pròche^[7].
 
Tanben podèm evocar lo sistèma de las correspondéncias abitualas entre los dialèctes, çò qu’un legeire a ben ramentat. La clau de correspondéncia ish/iss es normala dins fòrça mots coma nàisher/nàisser, deishar/daissar, peish/peis... Per contra, non existís pas cap de correspondéncia del tipe shivau*/sivau*,pròishe*/pròisse* e vesèm ben qu’aquestas darrièras formas son d’anomalias. Quand certans autors, en gascon, vòlon cambiar l’ortografia de chivau e pròche en shivau* e pròishe*, rigidifican la pronóncia francesa [ʃ] (‘sh’) per mejan de l’escritura.
 
Que cal far?
 
(1) Dins l’extrèm nòrd occitan, per la sequéncia qu’escrivèm ch, cal encoratjar la pronóncia autentica [ts] e evitar la pronóncia francesa [ʃ] (‘sh’).
 
(2) En gascon, cal protegir la distincion tradicionala entre ch prononciat [tʃ] (‘tsh’) e sh prononciat [ʃ] (‘sh’). Dins lo cas particular dels dos mots chivau e pròche, conven de mostrar de pragmatisme: es preferible de los prononciar [tʃ] (‘tsh’) en gascon mas, naturalament, cal pas jamai estigmatizar las personas que son acostumadas a los prononciar [ʃ] (‘sh’). Los legeires intelligents auràn ben comprés que s’agís pas d’impausar una solucion “lengadociana” en gascon e que suggerissèm, al contrari, de restaurar l’autentica pronóncia gascona. E evidentament, en defòra de chivau e pròche, los legeires auràn ben capit que la pronóncia [ʃ] (‘sh’) del gascon demòra absoludament normala e normativa dins tantes mots tradicionals coma nàisher, deishar, peish, caisha, baish, medish, hèish, sheis, seishanta, paréisher, puish, Aush, Arcaishon, Luishon...
 





________
^[1] Juli RONJAT [Jules RONJAT] (1930-1941) Grammaire [h]istorique des parlers provençaux modernes, 4 volums [reedicion 1980, Marselha: Laffitte reprints, 2 volums], §31, §285
^[2] Variantas non estandards: cavalh, chavalh...
^[3] Variantas non estandards: ègüa, ièga, iègüa, gèga, gègüa, gèuga...
^[4] Varianta non estandard: chen.
^[5] Varianta non estandard: chena.
^[6] D’autors lemosins escrivon pch en luòc de ch dins prò(p)che, per arcaïsme estetic, mas lo lemosin pronóncia pas [p]. Es melhor d’escriure simplament pròche en lemosin. En gascon, qualques parlars locals an pogut servar foneticament la vièlha sequéncia pch, coma dins hapchòt al costat del pus modèrne hachòt.
^[7] Aquò disqualifica las elucubracions de qualques pseudogasconistas o de qualques localistas, que s’interèssan pas a çò que se passa dins l’ensemble de la lenga occitana, e que pretendon contra tota realitat que [tʃ] non existiriá pas dins chivau e pròche.