Los enonciatius son de mots brèus que fornisson de precisions sus l’aspècte general de la frasa, mas sens èsser indispensables per la compreneson globala.
 
Lo pus conegut dels enonciatius es lo mot que, que s’elidís en qu’ davant una vocala. Se plaça davant lo vèrb e indica qu’una frasa es afirmativa:
  Tanben tenèm d’autres enonciatius amb de foncions diferentas: be, ja, e, se.
 
 
Legendas e realitats sus los enonciatius
 
Una legenda tenaça presenta los enonciatius coma una particularitat exclusiva del gascon, e mai coma un trach obligatòri e sistematic del gascon. Aquò es inexacte.
 
Restabliscam una primièra realitat: los enonciatius son pas sistematics en gascon. Solid, i a de varietats de gascon que botan d’enonciatius dins gaireben totas las frasas. Mas tanben i a de varietats de gascon qu’utilizan pauc los enonciatius, coma lo nòrd-gascon o lo gascon aranés.
 
La segonda realitat que cal restaurar espantarà mai d’un legeire: los enonciatius existisson dins d’autres dialèctes occitans que lo gascon, e en particular, ne trobam en lengadocian, en lemosin e en auvernhat. Que non, lo gascon a pas jamai agut lo monopòli dins aquel domeni.
 
Aquestas legendas sus los enonciatius “gascons” nos venon de certans defensors d’un gascon idealizat. Eles arriban pas d’imaginar que lo gascon autentic, es una causa fòrça nuançada dins lo temps e l’espaci, ont tot se ditz pas obligatòriament coma en bearnés literari. E, donc, eles nos inventan de traches distintius del gascon qu’existisson pas. Bon: es clar que lo passatge de f a h(fòrt/hòrt) es un trach distintiu e plan real del gascon, que contribuís a la distincion, a la beutat e a la glòria del gascon. Aquò rai. Mas los enonciatius, eles, los paures, que non: permeton pas de distinguir netament lo gascon de la rèsta de l’occitan. Son solament un pauc pus frequents en gascon qu’alhors, e aquò’s tot... (vos rasseguri, los qu’idealizan un gascon mitic son pas solets dins aquela actitud; un bèl jorn, vos parlarai parièr de qualques ultralocalistas provençals —los de ma region d’origina—, qu’eles tanben son persuadits d’èsser l’emborígol del mond occitan).
 
 
Usatge dels enonciatius
 
Ara, vejam de manièra brèva cossí foncionan los enonciatius. E mai, evoquem las possibilitats futuras de los espandir e de los valorizar. Dins l’encastre de l’occitan estandard pluricentric, cal metre en comun los recorses expressius. Los enonciatius son corrèctes e acceptables dins totas las varietats regionalas de l’occitan estandard. Ai ja botat qualque que afirmatiu dins d’articles mieus redigits en provençal, pro discretament, e aquò a pas jamai destorbat degun. Los quites ultralocalistas provençals an pas res remarcat en me legissent, e aquò indica ben qu’aquel que qu’òm cresiá exclusivament gascon, ferotjament pirenenc, irreductiblament atlantic, en fach, s’aclimata fòrça ben al mistral e a l’aire doç de la Mediterranèa.
 
E ara, en concret, cossí disèm?
 
L’enonciatiu que (qu’), plaçat abans lo vèrb, indica que la frasa es afirmativa: Maria parla = Maria que parla. Un pronom d’objècte se pòt inserir entre que e lo vèrb: Maria me parla = Maria que me parla (Maria que’m parla). Aquel que d’afirmacion es frequent en gascon mas pas obligatòri; se rescontra pro en lemosin dins la sequéncia qu’es (similara a la sequéncia quò es = aquò es); se tròba tanben en lengadocian; e lo caldriá acceptar amb moderacion dins los autres dialèctes.  
 
L’enonciatiu se (s’) (varianta locala: si), plaçat abans lo subjècte, exprimís l’interrogacion: Antòni vendrà deman? = S’Antòni vendrà deman? Es pro conegut en auvernhat; tanben se rescontra en lengadocian; lo caldriá acceptar amb moderacion dins los autres dialèctes.
 
L’enonciatiu be, plaçat abans lo vèrb, exprimís l’afirmacion fòrta o l’exclamacion: Veses qu’es arribat. = Be veses qu’es arribat. Es frequent en gascon; se tròba de còps en lengadocian; lo caldriá acceptar amb moderacion dins los autres dialèctes. Dins l’ensemble de la lenga occitana, trobam la forma equivalenta ben plaçada après lo vèrb: Veses ben qu’es arribat. Es necessari de clarificar l’ortografia, ja que los autors escrivon be o ben segon los dialèctes o segon la posicion (çò es: be o ben abans lo vèrb, mas totjorn ben après lo vèrb). La forma elidida b’ davant vocala sembla limitada a una partida del gascon.
 
L’enonciatiu ja, plaçat abans lo vèrb, exprimís l’afirmacion fòrta o l’insisténcia: Venguèron tres còps. = Ja venguèron tres còps. Es frequent en gascon; se tròba de còps en lengadocian; lo caldriá acceptar amb moderacion dins los autres dialèctes. La forma elidida j’ davant vocala sembla limitada a una partida del gascon.
 
L’enonciatiu e, plaçat abans lo vèrb o al començament d’una proposicion, pòt exprimir mai d’una causa:
  Notem que s’utiliza puslèu l’enonciatiu e davant un mot començant per una consonanta, mas s’evita sovent davant una vocala.
 
Certans autors pensan que non e çò serián tanben d’enonciatius. Mas es pus simple d’analisar non coma un advèrbi de negacion e çò coma un pronom:
  L’ultralocalisme e l’obsession particularista son de mals que nos empachan de veire clarament çò que se passa. Una analisi globala, a l’escala de tot l’occitan, e mai en s’alargant vèrs l’ensemble de las lengas romanicas, nos ajuda a trobar un agach pus objectiu e pus equilibrat.